|
Parisko Andre Maria II. Hala ere, sutsu mintzatzen ari zen bitartean, bere jantziek denengan piztutako atsegina eta mirespena hitz egin ahala desagertuz zihoazen, eta «kardinal txit gorena heltzen denean hasiko gara» zoritxarreko amaierara iritsi zenean, bere ahotsa txistu eta zalaparta artean galdu zen. —Hasi berehala! Misterioa! Antzerkia berehala! —oihu egiten zuen jendeak. Eta ahots guztien gainetik Joannes de Molendinorena garbi nabarmentzen zen, iskanbilari Nimesko xaribariko pifanoa bailitzan gaina hartuz: —Hasi bertatik! —garrasi egiten zuen ikasleak —Jupiter eta Borboiko kardinala kanpora! —zioten leihora igotako Robin Poussepain eta gainerako ikasleek deiadarka. —Antzerkia berehala! —errepikatzen zuen jendetzak—Oraintxe bertan! Berehala! Zakua eta soka komedianteentzat eta kardinalarentzat! Jupiter gizajoak harriturik, beldurturik, makillaje gorriaren azpian zurbildurik, bere tximista erortzen utzi eta eskuan bere kurloa hartuta ikaratuta agur eginez honela zioen ahopeka: Gorentasuna... enbaxadoreak... Margarita Flandeskoa anderea... Ez zekien zertan ari zen. Zintzilikatuko ote zuten beldur zen, egia esan. Jendailak zintzilikatuko zuen itxoiteagatik, edo kardinalak, zain ez egoteagatik. Nolanahi ere, hondamena besterik ez zuen ikusten, hots, urkamendia. Zorionez norbait etorri zitzaion estutasunetik atera eta erantzukizuna bere gain hartzera. Barandaz alde honetatik, marmolezko mahaiaren inguruan libre utzitako tartean eta bere gorputz luze-liraina apoiaturik zegoeneko pilarearen diametroak begi-bistatik erabat ezkutatzen zuelako, inork ez zuen erreparatu han pertsona bat zegoela. Pertsona hura (garai, argal, zurbil, ilehori, artean gazte —nahiz eta bekokian zein masailetan zimurrak erakutsi—, begi-bizi, aho-irritsu, zirrikiton beltz higatu eta zahardadez leundutakoaz jantzitakoa), marmolezko mahaira hurbildu eta keinu bat egin zion komediante gaixoari, baina besteak, harrituta, ez zuen ikusten. Etorri berriak beste urrats bat eman zuen: —Jupiter! —esan zion —Nire Jupiter maitea! Besteak ez zuen deus ere ulertzen. Azkenean gizon handi ilehoriak ia muturren aurrean oihu egin zion: —Migel Giborne! —Zein ari zait deika? —esan zuen Jupiterrek, asaldatuta esnatuko bailitzan. —Ni —erantzun zion beltzez jantzitako pertsonak. —A! —zioen Jupiterrek. —Hasi oraintxe bertan —eskatu zuen berriz besteak—. Herri xehearen nahia bete. Nik baretuko dut bailea eta hark baretuko du kardinal jauna. Jupiterrek arnasa hartu zuen. —Hiritar jaunak —oihu egin zion birikak lehertu beharrean txistuka ari zitzaion jendetzari— berehala hasiko gara. —Evoe, Juppiter! Plaudite, cives! —deiadar egiten zuten ikasleek. —Txalo! Txalo! —garrasi egin zuen jendeak. Trumoi antzeko txaloaldia izan zen, eta Jupiterrek, oihuen eraginez aretoa dardaratuta zegoen bitartean, tapiz azpira ezkutatzeko aukera aprobetxatu zuen. Gure lagun zahar Corneille-k esaten duenez ekaitza barealdi hain harrigarriro bihurtutako pertsonaia ezezaguna ordea, bere pilarearen erditzalera itzulia zen eta lehen bezala ikusezin, geldirik eta isilik segituko zukeen, baldin eta ikusleen lehen lerroan zeudelako Migel Giborne-Jupiterrekin izandako elkarrizketaz ohartutako bi emakume gaztek handik atera ez balute. —Maisu —esan zion haietako batek ingura zedin keinu eginez... —Zaude isilik, Lienarda maitea —esan zuen apainketaren poderioz polit, guri eta ausart agertzen zen bere lagunak—. Legegizona ez eta laikoa denez, ez zaio maisu esan behar; musde baizik. —Musde —esan zion Lienardak. Ezezaguna barandara hurbildu zen. —Zer nahi duzue, andereñoak? —galdetu zuen prestuki. —O!. Ezer ez —erantzun zion Lienardak urduri—. Nire lagun Gisquette la Gencienne-k hitz egin nahi dizu. —O!, ez —jarraitu zen Gisquette gorriturik—. Lienardak Maisu esan dizu eta nik Musde esan behar dela nioen. Bi neska gazteek begirada jaitsi egin zuten. Besteak berriz, elkarrizketarako gogoz, irribarrez begiratzen zien: —Beraz, andereñoak, ez al daukazue ezer esatekorik? —Ez, ez. Besterik ez —erantzun zion Gisquettek. —Deus ere ez —esan zuen Lienardak. Gazte ilehori ederrak erretiratzeko urratsa eman zuen, baina bi neska jakinguratsuei harrapakina libre uztea ez zitzaien atsegin. —Musde-hitz egin zion biziro Gisquettek irekitako konporta bezain oldartsu edo emakumea zerbaiten alde jartzen denean bezain suhar—. Ezagutzen al duzu antzerkian Ama Birjinaren papera egin behar duen soldadua? —Jupiterren paperaz ari al zara? —arrapostu eman zion ezezagunak. —A!, bai —esan zuen Lienardak—. Hauxe tuntuna! Beraz, Jupiter ezagutzen al duzu? —Migel Giborne? —erantzun zion ezezagunak —Bai anderea. —Bizar bikaina darama! —esan zuen Lienardak. —Hor goian esango dutena hain ederra izango al da? —galdetu zuen Gisquettek beldurtu samarturik. —Oso ederra, andereño —erantzun zion ezezagunak inolako zalantzarik gabe. —Zer izango da? —galde egin zion Lienardak. —Andre Mariaren sen ona izeneko antzerkia, andereño, gustu baduzu. —A! Desberdina da —segitu zuen Lienardak. Isilune labur bat egin eta ezezagunak honela hautsi zuen: —Erabat antzerki berria da; oraindik estreinatu gabea. —Beraz ez da —esan zuen Gisquettek— orain dela bi urte mandatari jauna etorri zenean emandako hura; hiru neskek zerarena egiten zuten... —Itsas neskarena egiten zutenekoa —osatu zion esaldia Lienardak. —Eta erabat biluzik gainera —erantsi zuen gizon gazteak. Lienardak lotsaturik begiak apaldu egin zituen. Gisquettek ikusita, beste horrenbeste egin zuen. Mutila irribarretsu jarraitu zen: —Ikusteko polit askoa zen. Gaurkoa Flandesko anderearentzat propio egindako antzerkia da. —Landa-poesiak kantatuko al dira? —galdetu zuen Gisquettek. —Bai zera! —esan zion ezezagunak —Misterioan! Jeneroak ez dira nahasi behar. Drama satirikoa izan balitz, agian bai. —Lastima da —jarraitu zen Gisquette—. Orduan Ponceau-ko iturrian gizon eta emakume basatiek borroka egiten zuten, keinuka eta moteteak nahiz landa-poesiak kantatzen ari zirela. —Mandatariarentzat egoki dena —esan zuen hitz gutxitan ezezagunak— printzesari ez dagokio. —Eta haiengandik hurbil —jarraitu zen Lienarda—, doinu ederrak jotzen zituzten instrumentu baxu batzuek elkarren lehian. —Eta han zebiltzanak freskatzeko —segida eman zion Gisquettek— iturriari hiru ahotatik ardoa, esnea eta hipokrasa zerion, nahi zuenak edan zezan. —Eta Ponceau baino beheraxeago, Trinitatean —jarraitu zen Lienarda—, mintzatzen ez ziren pertsonaiez egindako nekaldia zegoen. —Bai. Gogoan dut! —oihu egin zuen Gisquettek Jaungoikoa gurutzean eta bi lapurrak ezker-eskuin! Orduan bi gazteak, mandataria etorri zeneko oroitzapenez berotuta, batera hasi ziren hizketan. —Eta lehenago Porte-aux-Peintres-en oso dotore jantzitako jendea zegoen. —Eta San Inozentzion, zakur eta ehiza-turutazko zarata handiz oreinaren ondoren zihoan ehiztaria! —Eta Parisko hiltegian, Dieppe-ko bastilla irudikatzen zuten aldamio haiek! —Eta mandataria igaro zenean, gogoratzen Gisquette?, erasorako seinalea eman eta ingeles guztiei lepoa moztu zieten. —Eta Chatelet-eko portalean, oso pertsonaia ederrak zeuden! —Eta prestaturik zegoen Pont-au-Change-n ere bai! —Eta mandataria igaro zenean, zubian berrehun dozena baino hegazti gehiago askatu ziren; mota guztietakoak, askatu ere. Oso ederra izan zen, Lienarda. —Ba, gaurkoa ederragoa izango da —esan zien entzule urduri zirudien solaskideak. —Antzerki hau ederra izango dela agintzen al diguzu? —galdetu zion Gisquettek. —Zalantzarik gabe —erantzun zion. Ondoren, harro samar honakoa erantsi zuen: —Neu naiz egilea, andereñoak. —Benetan? —esan zuten bi neska gazteek erabat txundituta. —Benetan! —bota zien poetak bere burua apur bat lerdenduz—. Egia esan, bik egin dugu: oholak ebaki, teatroko dekoratuak egin eta taulatua osatu duen Joan Marchand-ek eta obra idatzi dudan nik neuk. Pierre Gringoire dut izena. Cid obraren egileak ez zukeen Pierre Corneille harrotasun handiagoz esango. Irakurleak konturatuko ziren, noski, Jupiter tapiz azpira ezkutatu zenetik antzezlan berriaren egileak bat-batean Gisquette eta Lienardari (zeintzuei mirespen tolesgabea baitzerien) adierazpen haiek egin ahala denbora igaro zela. Kontutan hartzeko gauza: minutu batzuk lehenago hain asaldaturik zegoen jendetza hura, lasai ari zen itxaroten komedianteak emandako hitzaz fidaturik. Horrek egunero teatrotan frogatzen den betiko egia baieztatzen du; alegia, jendeak patxadaz itxaron dezan biderik egokiena bertatik hastera doazela esatea dela. Baina Joan ikaslea ez zegoen loak hartuta. E! —oihu egin zuen bat-batean istiluen ondorengo itxaronaldi lasaiaren erdian—. Jupiter, Ama Birjina, txerpolari arraioak! Txantxetan ari al zarete? Obra! Obra! Hasi edo bestela gu hasiko gara berriz. Ez zen besteren premiarik izan. Instrumentu altu eta baxuek jo eta aldamioetatik zetorren musika entzun ahal izan zen. Gortinak ireki egin ziren. Lau pertsonaia koloretsu eta makilatu irten, teatroko eskailera tentea igo eta goiko plataformara iritsita jendearen aurrean lerrokatu egin ziren erreberentziak eginez. Orduan sinfonia isildu egin zen. Auto sakramentala hastera zihoan. Lau pertsonaiek, beren erreberentzien ordainak txalotan jaso ondoren, jendea isil-isilik zela sarrera moduko bati hasiera eman zioten. Guk pozik utziko diogu berau alde batera irakurleari, zeren eta gaur egun ere gertatzen denez, ikusleak soinean zeramatzaten jantziez esaten zutenaz baino gehiago arduratzen baitziren. Eta ulertzekoa da horrela gertatzea. Laurak berdin jantzirik zeuden, soinekoak erdi bana zuri eta hori zirelarik. Ehunaren kalitatea bakarrik zen desberdina. Lehenengoa urre- eta zilar-sedehunezkoa zen, bigarrena zetazkoa, hirugarrena artilezkoa eta laugarrena lihozkoa. Lehen pertsonaiak eskuineko eskuan ezpata zeraman, bigarrenak urrezko bi giltza, hirugarrenak balantza eta laugarrenak aitzurra. Eta tresna hauen bidez esanahia garbi ikusten ez zuten adimen nagikoei laguntzearren, bordatutako letra beltz handiak irakur zitezkeen: sedehunezko soinekoaren barrenean, NIRE IZENA NOBLEZIA DA; zetazko jantziaren barrenean, NIRE IZENA KLEROA DA; artilezko soinekoaren barrenean, NIRE IZENA MERKANTZIA DA; lihozko soinekoaren barrenean, NIRE IZENA LANA DA. Bi alegoria gizonezkoak zirela erraz igartzen zuen ikusle zentzudunak, soineko laburragoak eta buruan kapela zeramatzatelako. Beste biak berriz emakumezkoak ziren, beren jantzi luzeagoek eta buruko txanoek aditzera ematen zutenez. Adimenez urri ibili behar zen benetan sarrerako poesian esan bezala batetik Lana Merkantziarekin eta bestetik Kleroa Nobleziarekin ezkonduta zeudela ez konturatzeko eta bi bikote zoriontsuek emakume ederrenari emateko urrezko izurde bakar bat zutela ez ulertzeko. Munduan zehar zebiltzan bila eta bila, edertasun hura non aurkituko. Golkonda-ko erregina, Trabzon-go printzesa, Tatariako Khan Handiaren alaba, etab. etab. baztertu ondoren, Lana eta Kleroa, Noblezia eta Merkantzia Justizi jauregiko marmolezko mahaira heldu ziren atseden hartzera, eta han entzuleria agurgarriaren aurrean Arte-fakultateko azterketetan adina esaldi eta atsotitz, lizentziatu-kapela lortzeko adina sofisma, esaera, irudi eta akta, jaulkitzen ari ziren. Guzti hura, zinez, oso ederra zen. Baina lau alegoriek zein baino zein bidalitako metafora-uholdea jasotzen ari zen jende artean, ez zegoen belarri arretatsuagorik, bihotz taupadatsuagorik, begi zorrotzagorik edo lepo tiratuagorik egile, poeta edo gure Pierre Gringoire prestuaren (lehentxeago bere izena bi neska gazteei esateko atsegina izan zuenaren) belarri, bihotz, begi eta lepoa baino. Bere zutabera itzuli zen, bi neskengandik hurbil, eta handik entzun, begiratu eta dastatu egiten zuen. Obrako sarreraren hasierari ongietorri eginez jo zizkioten onespen-txaloak artean bere baitan entzuten zituen, eta zur eta lur zegoen bere ideiak banan-banan entzuleria ugariaren isiltasunean aktorearen ahotik ateratakoan egileak sentitzen duen zorabio modukoan. Merezia zuen Pierre Gringoirek! Esatea kosta egiten zaigu, baina lehen estasi hura laster hautsi zuten. Gringoirek poz eta garaipenezko kopa bere ezpainetara hurbildu orduko, tanto mikatz bat nahastu zen. Eskupekoak bildu ezinik zebilen eskale zarpail batek, hainbeste pertsonen artean galdurik eta bere ingurukoen patriketan lapurtutakoarekin nahikoa ez eta, ongi ikusiko zuten lekuren batera igotzea pentsatu zuen begiradak eta limosnak bereganatuko zituelakoan. Sarrerako lehenengo bertsoak esaten ari zirenean, taulatuko zutabeetan gora barandaren barrena inguratzen zuen erlaitzeraino igo zen, eta han zegoen eserita jendetzaren errukia erakarri asmoz bere zirtzilak eta eskuineko besoko zauri nazkagarri bat erakutsiz. Horrez gain, ez zuen hitzik ere esaten. Isilik segitzen zuelako, sarrera oztoporik gabe eman ahal izan zen, eta inolako eragozpenik ez zitekeen sortuko, baldin eta Joan ikasleak bere pilarearen gainetik eskekoa eta bere keinuak ikusi ez balitu. Gazte alaiari irribarre eroa eragin zion eta ikuskizuna etetea edo guztien isiltasuna haustea bost axola zitzaiolarik, kemenez oihu egin zuen: —Hara gaixoa limosna eske! Igelez betetako putzura harria bota duenak edo txori-talde bati tiro egin dionak izan dezake hitz desegoki haiek giro hartako isiltasunean sortutako eraginaren berri. Girngroire txinpart elektrikoak astinduta bezala ikaratu zen. Sarrera-emanaldia eten egin zen eta buru guztiak bat-batean eskalearengana jiratu ziren. Hark, ustekabeaz asaldatu gabe, dirua biltzeko aukera paregabea zela iritzi zion eta begiak erdi itxirik tonu hunkigarrian honela zioen: Jainkoaren izenean, mesedez! —E! Baina, arraioa! —jarraitu zen Joan—. Clopin Trouillefou da. E! Lagun! Zauriak izterrean enbarazu eginda besoan ipini al duzu? Eta hitz egin bitartean tximinoaren trebetasunaz sos bat bota zion behartsuak bere beso gaixoan zeukan kapela koipetsura. Eskaleak zirkinik ere egin gabe jaso zituen limosna nahiz eztenkada, eta bere ahots errukigarriz berriro zioen: —Jainkoaren izenean, mesedez! Gertaera hark entzuleria nahasi egin zuen eta haietako asko, Robin Poussepain bere ikasleekin buru zela, pozik ari zitzaizkion bat-batean sarrera etenda sortu zen bikoteari (ikasle garrasigileak eta esaldi monotonoko behartsuak osatutakoari) txaloka. Gringoire guztiz haserreturik zegoen. Bere lehen harriduratik esnaturik, eztarria lehertzeko zorian deiadarka hasi zitzaien eszenategiko lau pertsonaiei: —Segi. Zer arraio. Jarraitu! —antzerkia eten zuten biei mesprezuz begiratu ere egin gabe. Une hartan, bere kaparen barrenari tira egin ziotela konturatu zen. Zapuztu samarturik bueltatu eta halabeharrez irribarre egiten nahikoa lana izan zuen. Egin beharra zeukan, ordea. Izan ere Gisquette la Gencienneren beso polita zen, zeinak baranda ondotik tiratuta dei egin nahi baitzion. —Jauna —esan zion gazteak—. Emanaldiak segitu behar al du? —Bai, noski —erantzun zion Gringoirek galderaz harriturik. —Beraz, musde —jarraitu zen—, esplikatuko al zenidake... —Esango dutena? —eten zion Gringoirek—. Ba, begira! —Ez —esan zion Gisquettek—. Orain arte esan dutena. Gringoireri ikara azaleratu zitzaion; zauria ukitutako gizonari bezalakoxe ikara. Hau duk hau neska ergel eta mokoloa! —esan zuen ahopeka. Handik aurrera bere baitan Gisquetterenganako joera desagertu egin zen. Aktoreak ordea, bere aginduei jarraitu zitzaizkion, eta jendea, berriro ere hizketan ari zirela ikusita, entzuten hasi zitzaien, nahiz eta obraren bat-bateko etenaren bi zati haien arteko lotura antzeko hartan edertasuna asko galdu. Gringoirek ere gogoeta mingots huraxe egin zuen berekiko. Dena den, giroa emeki-emeki baretu egin zen, ikaslea isilik zegoen, eskaleak bere kapelako txanponak kontatzen ziharduen eta antzerkiak berriz ere bere gainak hartu zituen. Berez obra bikaina zen, eta gaur egun ere konponketa batzuk eginez gero ederki antzeztu ahal izango litzateke. Aurkezpena, arauen arabera luze eta huts samarra gertatuagatik, sinplea zen, eta Gringoirek bere baitako bihotz-zoko xaloan argitasuna miresten zuen. Asmatzekoa denez, alegiazko lau pertsonaiak nekaturik zeuden beren urrezko izurdea behar bezala emateko aukerarik gabe munduaren hiru laurdenak zeharkatuta. Orduan arrain miresgarri hura zela eta, laudorioka hasi ziren Margarita Flandeskoaren senargai gaztearen aipamen adeitsu ugari eginez, zeina garai hartan zoritxarrez Lana, Kleroa, Noblezia eta Merkantzia beragatik munduari bira emana zirena jakin gabe Amboise-n gorderik baitzegoen. Aipatu delfina gaztea, galanta, indartsua, eta batez ere (erregearen bertute guztien jatorri bikaina!) Frantziako lehoiaren semea zen. Metafora ausart hau miresgarria dela aitortzen dut, eta antzerkiaren historia naturalak (erret alegoria eta ezteietako egunean) delfina lehoiaren seme izateaz ez duela izutu behar ere bai. Nahaste bakan eta pindariko hauek dira, hain zuzen, berotasuna pizten dutenak. Dena den, eta kritikak ere bere lekua izan dezan, poetak ideia eder hura berrehun baino bertso gutxiagotan gara zezakeela argituko dugu. Egia da probestuaren aginduz antzezlanak eguerditik lauak arte iraun behar zuela eta tarte horretan zerbait esan behar zela. Gainera jendea patxadaz ari zen entzuten. Baina ustekabean, Merkantzia andereñoaren eta Noblezia anderearen arteko eztabaidan, Lana maisuak «onc ne vis dans les bois bête plus triomphante» bertso miragarria ahoskatu zuenean, ordura arte itxita hain desegoki edukitako taulatu berezia are eta une desegokiagoan ireki egin zen eta atezainak bere ahots ozenaz erdi-erditik honela iragarri zuen: Bere gorentasuna, Borboiko kardinal jauna. Parisko Andre Maria
|
