SARRERA

 

                        ... bizitza, ene jaun maitea,

                        zirkunstantziek gure begi-bistan aldatzen

                        eta ugaltzen dituzten lauzpabost egoera

                        gorabeherez osatzen da.

                                 Machado de Assis: Quincas Borba

 

      Joaquim Maria Machado de Assis, Rio de Janeiroko auzo pobre batean jaio zen 1839. urtean, Brasilek, nazio independente bezala, hamazazpi urte besterik ez zuenean. Garai hartan Rio herrixka txiki bat besterik ez zen. Aita, mulatoa, etxe margolari zen, eta ama, berriz, arropa garbitzaile. Familia pobrekoa, beraz, baina jende ahaltsuekin harremanak izateko zaletasuna zuena. Autodidakta izan zen, eta garai hartan oso ezagunak ez ziren zenbait idazle irakurri zituen, Swift, Leopardi, Sterne eta Voltaire, besteak beste.

      Sternek, esaterako, eragin handia izango du bere lanean, Memórias póstumas de Brás Cubas lanaren hitzaurrean, lan hau nobela den ala ez den eztabaidari erantzuteko, Brás Cubas protagonista hilaren ahoz argi eta garbi adierazten duen bezala: «Obra nahasia da, eta nik neronek, Brás Cubasek, Sterne baten edo Xabier de Maistre baten era librea erabili banuen ere, ez dakit ez ote nituen ezkortasun erresumin batzuk sartu.»

      Voltaire ere aipatzen du, konplizitate keinu batez, obra berean: ... «artelanak, zeinen artean Voltaire nabarmentzen zen (brontzezko Voltaire bat, aldi hartan irribarrez begiratzen zidana, bestetan baino irribarretxo maltzurragoz, alproja halakoak) Badakigu ere honen Candide nobela motza oso ongi ezagutzen zuela.

      Era guztietako lanak egiten ditu, 1858an inprimategi bateko tipografoa izatera iristen den arte. Garai hartan zenbait egunkari eta aldizkaritan hartzen du parte, azkenik Diario do Rio de Janeiro eta Semana Ilustrada egunkarietan idazten hasten delarik. Bere lehen poesia liburua, Crisálidas, hogeita bost urte zituela argitaratzen du. Hortik aurrera, gero eta harreman gehiago izango ditu garai hartako intelektualekin, eta pixkanaka baina etengabe, zenbait Ministerioetan (Nekazaritza, Komertzio, Bidaia eta Ekonomiakoan, besteak beste) kargu administratibo gorenetara helduko da. 1897an sortu berria zen Academia Brasileira de Letras-eko presidente izendatu zuten, «literatura brasildarraren Aita» izena ere eman ziotelarik. Antiklerikala zen, eszeptikoa, barnerakoia, handinahia eta sarkastikoa (Brás Cubasen eskutik zibilizazioaz ematen digun definizioa, esaterako: «Otelo eta pakebote transatlantikoak utzi dizkigun ditxosozko gauza hori!»).

      Memórias Póstumas de Brás Cubas mugarritzat hartuz, bere lana bi aldi edo arotan bana dezakegu.

      Hasieran poesia idatzi bazuen ere, esan beharra dago ez zuela bere balioa erakutsi arlo horretan. Garai hartan poesiak zuen ospe handia zela eta, hasiko zen, beharbada, poesia idazten; baina poema gutxitan lortu zuen benetako maila ona. Lúcia Miguel Pereira kritikari brasildarrak «benetako poeta izan zela» dio, eta teknika aldetik —parnasianismoaren eragina jaso zuen, metrika eta hiztegia zainduz, baina gutxitan irudi ederrak lortuz, halere— bere trebetasuna ukaezina da.

      Ospea, ezbairik gabe, prosaren bidez etorri zitzaion. Prosa idazten bihurtu zen maisu eta arau. Hasiera batean idatzitako ipuinak, askatasun gutxiz eta garaiko gustuaren arabera eginak, egunkarientzat enkarguz eginiko lanak izan ziren.

      Aipatutako bigarren fasean, ordea, Memórias Póstumas de Brás Cubas-etik aurrera, aurkitzen dugu idazle konplitua, bere teknika, talentu eta sormenaren gailurrean. Pixkanaka, Machado de Assisen estiloa tresna zorrotz bilakatuz joango da, sujerentziaz eta xehetasunez betea, irakurlea menperatuz, berekin hitz egiten eta pertsonaien arima egoerak eztabaidatzen. Irakurleak parte hartzen du istorioen eraikuntza prozesuan, eta idazleak bere eszeptizismoa, zalantzak, galdera antzeko baiezpen eta erantzunik eskatzen ez duten galderen ironia malenkoniatsua aurkezten dizkio.

      O alienista ipuin luzea «A Estaçao» egunkarian argitaratu zen zatika 1882an, eta urte berean Papéis Avulsos tituluko liburuari erantsi zitzaion, gaur arte horrela geratu delarik. Goi mailako ipuina, gutxitan izaten da horrelako idazlan bikainik irakurtzeko aukera. Bere lan honetan, idazleak giza burmuinaren oreka eta oreka ezaren arteko mugen finkapenaren arazoa proposatzen digu. Simon Bacamarte doktorea zientzia hots baten ikur bezala agertzen zaigu: arrazoian erabat oinarritutako zientzia, poesia eta intuizioarentzat hertsia eta zirrikiturik gabekoa.

      Machadoren ironia eta umore imitaezinen eskutik joango gara gaian murgiltzen. Simon Bacamartek hiri txiki bateko eskenatokian praktikatzen eta zabaltzen du bere zientzia, eta egoera hau idazleak maisuki erabiliko du elkarrekin derrigorrez bizitzeak dakartzan giza ekintzen alde doilor eta berekoia, koldarkeria eta flakeziak agerian uzteko.

      Bacamarte doktorea da istorio honen Quijotea, baina ez du eromenera eldarnioak eramango, haren kasuan bezala, baizik eta arrazoiak. Ez zaio, ez, honi ere bere Sancho faltako, botikaria baita pertsonaia ospetsuaren errainua istorio honetan, doktorearekin duen adiskidetasunaz bere interes material eta baxuak lortzearren baliatuko dena... eta irakurlearen aurrean, eta honen gozamen eta bozkariorako, desfilatuko duten beste hamaika tipo, zein baino zein xelebreago.

      Alienista-n behin betiko Machado de Assisen aurrean gaude. Erromantizismoa eta Naturalismoa garaiturik, bere artearen jaun eta jabe agertzen zaigu, bere pentsatzeko era labirintikoa, nolabait esatearren, estilo baliabide zehatzez adieraziz. Hitzen fidagarritasun ezaz kezkaturik, pisatu egiten ditu, alde eta ikuspuntu guztietatik miatzen ditu bitxi preziatuak bailiran; baina bere kezka nagusia idazkera dela badirudi ere, benetan kezkatzen duena ideiei janzkera egokia eta benetakoa ematea da. Ez da bere asmo bakarra istorio hau irakurlearen entretenigarri izan dadin, baizik eta baita nolabaiteko irakaspena jaso dezan, artearen bitartez pentsamenduari eraginez.

      Bere obra motzetan unibertsalena, duela mende bat baino gehiago idatzitako istorio honek gaurkotasun osoa gordetzen du —bai gaia, bai teknika aldetik— eta psikiatriaren korronte berrienek gaur egun eztabaidatzen dituzten arazo guztiak planteatzen ditu. Satira eta umorez betetako ironia finez eraikitzen du bere kritika gizakiaren aurka, zentzu zabalean —lurreko eguneroko gauza arrunt eta makurrei uztarturik bizi denarena—, eta baita, zehazkiago, agintze zaletasuna duenaren aurka; boterearen promesen satira eginez, alde batetik, eta bere ezten zorrotzena garai hartako zientziaren aurka erabiliz, bestetik.

      Ziur gaude, irakurle, eskuetan duzun liburutxo honek ez zaituela zirrara sakonik sentiarazi gabe, ezta zure ezpainetan hamaika irribarre marraztu gabe, utziko. Eta horrez gainera, agian, —Massaud Moisések dioen bezala— gizakiak betidanik bere buruari egin izan dizkion galderak birplanteatuko zaizkizu: zer da egia? zer ez da? zer da benetakoa? zein dago aske? zerk balio du? zerk ez du balio?

Joseba Urteaga