1872-12-28 / 1956-10-30
Pio Baroja
Baroja Nessi, Pío. Gaztelaniaz idazten zuen eleberrigile gipuzkoarra (Donostia, 1872 - Madril, 1956). Serafínen semea. Aitaren lanbidea zela eta, mea-ingeniaria baitzen, gaztaroa Espainiako hainbat hiritan igaro zuen. Medikuntza ikasi zuen Madrilen eta Valentzian. Gero, mediku izan zen Zestoan, baina bi urteren buruan lanbide hura utzi eta Madrila jo zuen. Familiaren okindegia eraman zuen Madrilen. Garai hartan, gerora 98ko belaunaldi izenarekin ezagutu zen idazle talde gaztearekin harremanetan jarri zen, errepublikaren aldeko egunkarietan eta gazteria ikonoklastaren aldizkarietan artikuluak idazten zituelarik. Okindegiko lanetan sei urte eman ondoren, literaturari ekin zion huts-hutsik, eta 1900ean bere lehen lana argitaratu zuen: Vidas sombrías, kontakizun liburua. 1911. urtera bitartean, Espainian, Frantzian, Ingalaterran eta Italian barna egindako bidaiez gainera, bere lanaren gune garrantzitsuena moldatzen duten hamazazpi eleberri kaleratu zituen. Harez gero, ospe eta entzute handia harturik, idazten jarraitu zuen etengabe. 1935ean Real Academia Española delakoan sartu zen. 1936ko gerrak Berako etxean harrapatu zuen. Gipuzkoara zihoazen altxatutakoen osteekin arazoak izan eta, karlistek ezaguturik larri ibili ondoren, Donezteben preso egon zen gau batez; gero Donibane Lohizunera ihes egin zuen. Handik gutxira itzuli zen, eta 1940an Madrilen bizitoki hartu eta berriro idazten bizi izan zen hil arte. Gaztetan anarkismoaren zalea izana, etsipenak hartu zuen. Gizonarenganako itxaropena galdurik, laster erlijio, etika edo politikarekiko mesfidantza nagusitu ziren Barojarengan. n Idazle oparoa izan zen; haren eleberri eta kontakizunek 75 liburu osatzen dituzte. Barojak berak hirunaka sailkatu zituen bere eleberri garrantzitsuenak. Horietatik nabarmentzekoak dira: Euskal lurra: La casa de Aizgorri (1900), El mayorazgo de Labraz (1903) eta Zalacaín el aventurero (1909), Euskal Herrian kokatuak. Karlistadan kokatuak dira; ahaztezinak dira Zalacaín-en gertaerak. Autoreak sail honetan sartu ez bazuen ere, La leyenda de Jaun de Alzate gogoangarria aurrekoekin lotu daiteke. Arraza: La dama errante (1908), La ciudad de la niebla (1909) eta El árbol de la ciencia (1911). Lehenengo bietan Aracil doktoreak Ingalaterrara ihes egiten du Brull (Morral) anarkista babesteagatik. Hirugarrena, Andrés Hurtado protagonistaren heziketa kontatzen duena, autobiografikoa da hein handi batean. Bizitza fantastikoa: Aventuras, inventos y mixtificaciones de Silvestre Paradox (1901), Camino de perfección (1902) eta Paradox rey (1906). Lehen eta hirugarrenean Paradox pertsonaia bitxi maitagarriaren gorabeherak kontatzen dira. Bigarrenean, Fernando Ossorio protagonista, larridurak jota, bizitzari zentzzua aurkitzen saiatzen da. Bizitzeko borroka: La busca (1904), Mala hierba (1904) eta Aurora roja (1905). Langileria xehearen giroa agertzen da hauetan, mende hasierako Madrilen. Hiriak: César o nada (1910), El mundo es ansí (1912) eta La sensualidad pervertida (1920). Itsasoa: Las inquietudes de Shanti Andía (1911), El laberinto de las sirenas (1923), Los pilotos de altura (1929) eta La estrella del capitán Chimista (1930). Euskal marinelen gertaerak jasotzen dituzte eta lehenaren protagonista Barojaren pertsonaien artean handienetakoa da. n Azpimarratzekoa da, bestalde, Aviraneta pertsonaiari buruzko saila: Memorias de un hombre de acción, 22 liburu (1913-1935). Gainera, egilea eta garaia ezagutzeko guztiz interesgarriak dira haren oroitzapen liburuak: Juventud y egolatría (1917), Desde la última vuelta del camino, 7 liburu (1944-1949). Azkenik, Barojaren gainerako lanek —artikulu, biografia, bidaia liburu, saiakera, antzerki eta poesiek— beste zenbait liburu osatzen dituzte. Estiloari dagokionez, ohizko erretorikaren aurkako joera agerikoa da Barojarengan; esaldi motzak eta pasarte laburrak hobesten ditu. Kontaketarako duen dohain handiak eta sormenak bere garaiko Espainiako eleberrigile estimatuena egin dute Baroja. Ondoko eleberrigile anitzek sarritan aitortu dute haren eragina.
Ipuinak
itzul.: Felipe Juaristi
Gipuzkoako Foru Aldundia, 2007
Urtubiko dama
itzul.: J.A. Agirre Bergiristain
Hiria, 1999
Urtubiko dama eta beste zenbait istorio
itzul.: Mikel Aramendi
Txertoa, 1985
Xanti Andiaren kezkak
itzul.: Jon Etxaide
Hordago-Lur, 1984
Lur ilunak
itzul.: J.A. Agirre Begiristain
Luis Haranburu, 1982
Itxasoa laņo dago - Xanti Andiaren kezkak
itzul.: Jon Etxaide
Kuliska Sorta, 1959
KRITIKAK
Ihauteriko erokeriak – Mikel Mendizabal, Argia (1987-03-29)
Itxasoa laņo dago... – Luis Mitxelena, Egan (1959-00)
Urriak 05: bell hooks Transgresioa irakasgai. Hezkuntza askatasunaren praktika gisa
Maskara baten aitortza
Yukio Mishima
itzul.: Iker Alvarez
Ibai Atutxa Orde?ana
Emakume gaiztoak
Marilar Aleixandre
itzul.: Patxi Zubizarreta
Jon Jimenez
Alferrikakoaren balioa
Nuccio Ordine
itzul.: Fernando Rey
Paloma Rodriguez-Mi?ambres
Maskara baten aitortza
Yukio Mishima
itzul.: Iker Alvarez
Jon Jimenez
Soniexka
Ludmila Ulitskaia
itzul.: Josu Zabaleta
Ainhoa Aldazabal Gallastegui
Puta
Nelly Arcan
itzul.: Miel A. Elustondo
Nagore Fernandez
Puta
Nelly Arcan
itzul.: Miel A. Elustondo
Amaia Alvarez Uria
Deitora zaitzala Tigrisek
Emilienne Malfatto
itzul.: Irati Bereau Baleztena
Ainhoa Aldazabal Gallastegui
Alexander Wolfen mamua
Gaito Gazdanov
itzul.: Josu Zabaleta
Nagore Fernandez
Spoon River Antologia
Edgar Lee Masters
itzul.: Alain Lopez de Lacallle
Paloma Rodriguez-Mi?ambres
2023 Iraila
Jon Beistegik euskarari ekarritakoak
Chopin eta Mansfield
Narrazioak
Ho Chi Minh
Gartzelako egunkaria
2023 Abuztua
2023 Uztaila
David Albahari
G?tz eta Meyer (zatia)
Maria Merce Mar?al
Poesia kaiera
2023 Ekaina
2023 Maiatza
Wa Thiong'o eta Bulawayo
Afrikako hitzak
2023 Apirila
Mouton eta Rodoreda
Fantasiatik errealitatera
2023 Martxoa
Jose GorostizaAmaibako heriotza
Roberto Juarroz
Poesia bertikala
2023 Otsaila
2023 Urtarrila