1694-11-21 / 1778-05-30
Francois-Marie Arouet Voltaire
Voltaire, François Marie Arouet. Idazle frantsesa (Paris, 1694 - Paris, 1778). Erdi mailako burges familia batean sortu zen. Lege ikasketak egiten hasi zen aitaren aginduz, baina alde batera utzi zituen idazteari ekiteko, eta bere burua giro libertinoetan ezagutarazi zuen. 1717an La Bastilleko kartzelan sartu zuten Orlèans-ko Felipe erregeordea eta haren gobernua bertsotan laidoztatzeagatik. 11 hilabeteko kartzelaldi hartan La Henriade poema epikoa idatzi zuen, eta Voltaire izena erabiltzen hasi zen. 1718an, kartzelatik atera berritan, Edipo antzezarazi zuen, bere tragedia sail luzean lehena, eta arrakasta handia lortu zuen. 1720an inoiz alboratuko ez zituen negozioak egiten hasi zen (inbertsioak, espekulazioak, maileguak, etab.), eta modu horretara bizitzan zehar dirutza handia bildu zuen. 1926an familia nobleko gizaseme batekin izandako liskarraren ondorioz berriro La Bastillera eraman zuten eta handik Ingalaterrara joateko utzi zuten irteten. Ingalaterran eman zituen hiru urteetan idazle eta filosofoak ezagutu zituen (Pope, Swift, Gay, Locke) eta erregimen liberalarekiko miresmena sortu zitzaion. Frantziara itzultzeko baimena lorturik, genero desberdineko obrak argitaratu zituen: Shakespeare-ren eragina zuten zenbait antzerki --Brutus (1730), Zaïre (1731)--, "konkisten eromena" kritikatzen zuen Histoire de Charles XII (1731), kristautasunaren dogmen kritika (Epître a Uranie, (1733), etab. Frantziako erakundeen eta ohituren satira batek, Gutun filosofikoak (1734) sortu zuen eskandaluagatik, Madame de Châtelet bere amorantearen Lorraineko gazteluan babesa hartu behar izan zuen; han igarotako urteetan (1734-1749) tragedia berri asko idatzi zituen Zesarren heriotza (1735), Mahomet (1741), Mérope (1743), bai eta bestelako obrak: Discours sur l'homme poema (1738) edo zuzengabekeria salatzen duen Zadig ipuina (1747). Prusiako Federiko II.ak deiturik, Postdam-era joan zen 1750ean eta han Le Siècle de Louis XIV (1752) obra historikoa eta Micromégas ipuin filosofikoa idatzi zituen. 1753an Frantziara itzuli zen, eta La Pucelle (1755, Neskatxa) Joana Arc-ekoaren gaia umorez lantzen zuen poemak katolikoen haserrea piztu zuen. Ferney-n igaro zituen Voltairek azken urte emankorrak: Candide (1759), Leibniz-en optimismoaren aurkako ipuina; Traité sur la tolérance (1763), arrazoiaren goraipamena; Dictionnarire philosophique (1764), gizartearen, literaturaren eta erlijioaren kritika; Jeannot et Colin (1764), L'Ingénu (1767) ipuin filosofikoak, etab. Laurogeita lau urte zituela hil zen. Voltairek literatura genero asko landu zuen, guztietan bizienak ipuinak; haietan, ironiaz eta umorez, garaiko injustiziak salatzen zituen, fanatismoaren eta intolerantziaren aurka.
Tolerantziari buruzko tratatua
itzul.: Irati Bereau Baleztena
EHU, 2010
Limes 14
Irakurzaletasunaren arrisku izugarriaz
itzul.: Andres Urrutia
Idatz & Mintz-30, 2000
Kandido
itzul.: Ibon Sarasola
Lur, 1972
KRITIKAK
Mikromega – Dabid Zuazalde, Argia (1988-05-22)
Otsailak 20: Ernest Hemingway Fiesta. Eguzkia jaikitzen da Eskoriatzan
Otsailak 21: Giorgio Bassani Fintzi-Continitarren lorategia Iru?ean
Arrabioen gerra
Karel Capek
itzul.: Koro Navarro
Jon Jimenez
Negu batez Mallorcan
George Sand
itzul.: Miren Arratibel / Aintzane Atela
Aritz Galarraga
Trilogia
Jon Fosse
itzul.: Joannes Jauregi
Hasier Rekondo
Amok
Stefan Zweig
itzul.: Aiora Jaka
Paloma Rodriguez-Mi?ambres
Detaile xume bat
Adania Xibli
itzul.: Aitor Blanco Leoz
Amaia Alvarez Uria
Lurpeko ezkutuan idatziak
Fiodor Dostoievski
itzul.: Josu Zabaleta
Asier Urkiza
Gailur ekaiztsuak
Emily Bront?
itzul.: Irene Aldasoro
Aritz Galarraga
Irakurketaren aldeko manifestua
Irene Vallejo
itzul.: Fernando Rey
Nagore Fernandez
Idazketa labana bat da
Annie Ernaux
itzul.: Leire Lakasta
Nagore Fernandez
Hamlet
William Shakespeare
itzul.: Juan Garzia Garmendia
Aritz Galarraga
2025 Otsaila
2025 Urtarrila
Derek Walcott/Nijole Miliauskaite
Zubia elurretan
2024 Abendua
Juan Ramon Jimenez
Hamabi poema
MPK bildumak 10 urte (Biziei ere omen)
Manuel Vazquez Montalban
Poesia kaiera
2024 Azaroa
Sophia de Mello / Cecilia Meireles
Poemak
2024 Urria
2024 Iraila
Aurora Bertrana
Papeete modernoa
2024 Abuztua
2024 Uztaila
Katherine Mansfield
Hamalau poema
Amat-Piniella eta Tisner
Bi liburu
2024 Ekaina
Mohammed el-Kurd idazle palestinarraren Rifqa liburuko 6 poema