1694-11-21 / 1778-05-30
Francois-Marie Arouet Voltaire
Voltaire, François Marie Arouet. Idazle frantsesa (Paris, 1694 - Paris, 1778). Erdi mailako burges familia batean sortu zen. Lege ikasketak egiten hasi zen aitaren aginduz, baina alde batera utzi zituen idazteari ekiteko, eta bere burua giro libertinoetan ezagutarazi zuen. 1717an La Bastilleko kartzelan sartu zuten Orlèans-ko Felipe erregeordea eta haren gobernua bertsotan laidoztatzeagatik. 11 hilabeteko kartzelaldi hartan La Henriade poema epikoa idatzi zuen, eta Voltaire izena erabiltzen hasi zen. 1718an, kartzelatik atera berritan, Edipo antzezarazi zuen, bere tragedia sail luzean lehena, eta arrakasta handia lortu zuen. 1720an inoiz alboratuko ez zituen negozioak egiten hasi zen (inbertsioak, espekulazioak, maileguak, etab.), eta modu horretara bizitzan zehar dirutza handia bildu zuen. 1926an familia nobleko gizaseme batekin izandako liskarraren ondorioz berriro La Bastillera eraman zuten eta handik Ingalaterrara joateko utzi zuten irteten. Ingalaterran eman zituen hiru urteetan idazle eta filosofoak ezagutu zituen (Pope, Swift, Gay, Locke) eta erregimen liberalarekiko miresmena sortu zitzaion. Frantziara itzultzeko baimena lorturik, genero desberdineko obrak argitaratu zituen: Shakespeare-ren eragina zuten zenbait antzerki --Brutus (1730), Zaïre (1731)--, "konkisten eromena" kritikatzen zuen Histoire de Charles XII (1731), kristautasunaren dogmen kritika (Epître a Uranie, (1733), etab. Frantziako erakundeen eta ohituren satira batek, Gutun filosofikoak (1734) sortu zuen eskandaluagatik, Madame de Châtelet bere amorantearen Lorraineko gazteluan babesa hartu behar izan zuen; han igarotako urteetan (1734-1749) tragedia berri asko idatzi zituen Zesarren heriotza (1735), Mahomet (1741), Mérope (1743), bai eta bestelako obrak: Discours sur l'homme poema (1738) edo zuzengabekeria salatzen duen Zadig ipuina (1747). Prusiako Federiko II.ak deiturik, Postdam-era joan zen 1750ean eta han Le Siècle de Louis XIV (1752) obra historikoa eta Micromégas ipuin filosofikoa idatzi zituen. 1753an Frantziara itzuli zen, eta La Pucelle (1755, Neskatxa) Joana Arc-ekoaren gaia umorez lantzen zuen poemak katolikoen haserrea piztu zuen. Ferney-n igaro zituen Voltairek azken urte emankorrak: Candide (1759), Leibniz-en optimismoaren aurkako ipuina; Traité sur la tolérance (1763), arrazoiaren goraipamena; Dictionnarire philosophique (1764), gizartearen, literaturaren eta erlijioaren kritika; Jeannot et Colin (1764), L'Ingénu (1767) ipuin filosofikoak, etab. Laurogeita lau urte zituela hil zen. Voltairek literatura genero asko landu zuen, guztietan bizienak ipuinak; haietan, ironiaz eta umorez, garaiko injustiziak salatzen zituen, fanatismoaren eta intolerantziaren aurka.
Tolerantziari buruzko tratatua
itzul.: Irati Bereau Baleztena
EHU, 2010
Limes 14
Irakurzaletasunaren arrisku izugarriaz
itzul.: Andres Urrutia
Idatz & Mintz-30, 2000
Kandido
itzul.: Ibon Sarasola
Lur, 1972
KRITIKAK
Mikromega – Dabid Zuazalde, Argia (1988-05-22)
Uztailak 28: Ernest Hemingway idazlearen Fiesta. Eguzkia jaikitzen da irakurraldia Auritzetik Orbaizetara
Uztailak 28: Edorta Jimenez Hemingway eta Gernika Orbaizetan
Uztailak 28: I?aki Sagarna Ernest Hemingway eta Euskal Herria Aezkoako Kultur Olan
Uztailak 28: Ernest Hemingwayren poema errezitaldia Ariben
Sorginak, emaginak eta erizainak
Barbara Ehrenreich / Deirdre English
itzul.: Maria Colera Intxausti
Ainhoa Aldazabal Gallastegui
Gerezi-denbora
Montserrat Roig
itzul.: Amaia Apalauza
Amaia Alvarez Uria
Maitasuna eta dirua, sexua eta heriotza
Mckenzie Wark
itzul.: Danele Sarriugarte Mochales
Nagore Fernandez
Fiesta: Eguzkia jaikitzen da
Ernest Hemingway
itzul.: Koro Navarro
Aritz Galarraga
Nekropolia
Boris Pahor
itzul.: Santi Leone
Asier Urkiza
Horma
Marlen Haushofer
itzul.: Naroa Zubillaga
Ainhoa Aldazabal Gallastegui
Xomorroak
Julia Guillamon
itzul.: Martin Rezola
Nagore Fernandez
Metamorfosia
Franz Kafka
itzul.: Anton Garikano
Aritz Galarraga
Hormako atea eta beste ipuin batzuk
H.G. Wells
itzul.: Joxe Mari Berasategi
Hasier Rekondo
Begiak eman nizkinan eta ilunpeei behatu hien
Irene Sola
itzul.: Joxan Elosegi
Jon Jimenez
2024 Uztaila
Amat-Piniella eta Tisner
Bi liburu
2024 Ekaina
Mohammed el-Kurd idazle palestinarraren Rifqa liburuko 6 poema
2024 Maiatza
Luisa Villalta poeta omenduko du letra galegoen egunak
2024 Martxoa
Maria Barbal
Adiskide eskoziarrari
2024 Otsaila
Mildred Kiconco Barya
Lurraren orbainak
Sarah Kane
Zartatua/Psikosia 4.48
2024 Urtarrila
Jose Maria Arguedas
Pongoren ametsa
Antelme / Farrokhzad
Errepresiopeko hitzak
2023 Abendua
2023 Azaroa
Mosab Abu Toha eta Adania Xibli idazle palestinarrak euskarari ekarriak
2023 Urria