1749-08-28 / 1832-03-22
Wolfgang Goethe
Goethe, Johann Wolfgang von. Idazle alemaniarra (Frankfurt am Main, 1749 - Weimar, 1832). Familia burges batean jaio zen, eta Leipzigeko eta Estrasburgoko unibertsitateetan egin zituen ikasketak. Estrasburgon Herder ezagutu zuen; hark Shakespeare-renganako eta herri poesiarekiko zaletasuna sartu zion. 1771-72ko negua Estrasburgoko giro erromantikoa jasotzen duen Götz von Berlichingen drama (1773) idazten eman zuen. 1772an Wetzlar-en izan zen eta Charlotte Buff-enganako sentitu zuen maitasun eroak Die Leiden des jungen Werthers (1774, Werther gaztearen penak) idazteko gaia eman zion. Obra hauekin batera Faust bere obra handia idazten hasi zen, eta bi antzerki ere idatzi zituen: Clavigo (1774) eta Stella (1775). Garai hartan Lili Schönemann-ekin izan zituen harremanek, Frankfurten, poesia liriko ederrenetako batzuk egiteko aukera eman zioten. 1775ean Weimar-era joateko izan zuen deiak erabateko eragina izan zuen bere bizitzan. 1775etik 1786era arte poema liriko ugari idatzi zituen Charlotte von Stein-ekin izan zituen harremanak zirela medio, eta era berean Ilmenau (1783), Zueignung (1784, Eskaintza) eta Hans Sachsens poetische Sendung (1776, Hans Sachsen-en eginkizun poetikoa) lanak idatzi zituen; azken horren bidez Maisu kantari (Meistersinger) ahaztuen berri eman zuen. Orobat Iphigenie, Tasso eta Egmont drama poetikoen zirriborroak egin zituen. Aspaldiko ametsa betez, Italiara joan zen 1786an. Erroman antzinatea aztertu zuen eta Alemaniako erromantizismoa aldatu zuten ideia neoklasikoak landu zituen bertan. Orduan bukatu zituen Iphigenie (17787) eta Egmont dramak (1788). Weimar-a itzuli (1788) eta Charlotte von Stein-ekin zuen lotura hautsita Christiane Vulpius-ekin bizitzen jarri zen. 1789an amaitu zuen Tasso. Garai eta giro berekoa da Römische Elegien (1792, Erromako elegiak). Poema argitaratu berri zuen eran uzteko asmoa izan zuen, baina Schiller-ek jatorrizko asmora itzularazi zuen. Azken bertsioaren lehen zatia 1808an argitaratu zen, eta, bigarrena 1833a arte ez zen eman argitara. Schiller-en adiskide mina zen, eta 1795ean haren eraginez idatzi zituen poema batzuk eta Wilhem Meisters Lehrjahre (1791, Wilhem Meister-en ikasketa urteak), geroago Wilhem Meisters Wanderjahre (1821-1829, Wilhem Meister-en ibilaldiak) obraz osatu zuena. Schiller-ekin zituen harremanen ondorio dira orobat Xenien (1796), Hermann und Dorothea (1798). Schiller hil ondoren (1805), Christiane Vulpius-ekin ezkondu zen (1806), baina beste maitale asko izan zituen: Bettina von Arnim, Minna Herzlieb, Ulrike von Levetzow eta Marianne von Willemer. Wilhelm Meister eta Faust lanen zuzenketaz gainera, hauek izan ziren azken urteetako obrarik garrantzizkoenak: Farbenlehre (1808-1810, Koloreen teoria), teoria optikoak jasotzen dituena; Die Wahlverwandschaften (1809, Aukera parekotasunak), eleberri psikologikoa; Dichtung und Wahrheit (1811-1913, Poesia eta Egia), autobiografia, etab. Goetheren eragina mundu osora hedatu da, eta gaur eta mundu osoko literaturan izenik handienen artean dago.
Maximen und reflexionen
itzul.: Lur erredakzioa
Lur Entziklopedia Tematikoa, 1999
Prometheus
itzul.: Joseba Sarrionandia
Hezurrezko xirulak, 1991
Elkar
Werther
itzul.: Gotzon Lobera
Kriselu, 1987
Klasikoak 4
Faust
itzul.: Aita Onaindia
Igarri, 1986
Loreillekua
itzul.: Basati
Alderdi - 10, 1948
Egaz
itzul.: O.
Euzkadi - 5908, 1931
Bidaztien arrats-abestia
itzul.: O. M.
Euskal-Esnalea - 270, 1926
Nor zaldiz, ain belu, aize ta gau-zear?
itzul.: Koldobika Eleizalde
Euzko Deya - 15, 1916
KRITIKAK
Werther – Dabid Zuazalde, Argia (1988-05-01)
Transgresioa irakasgai
Bell Hooks
itzul.: Amaia Apalauza
Bestiak Liburutegia
Zoriontasunaren defentsan
Epikuro
itzul.: Jonathan Lavilla / Javier Agirre
Aritz Galarraga
Gizadiaren oren gorenak
Stefan Zweig
itzul.: Edorta Matauko
Jon Jimenez
Barbaro iraun
Louisa Yousfi
itzul.: Itziar Diez de Ultzurrun
Amaia Alvarez Uria
Palestinaren okupazioaz eta kolonizazioaz
Perry Anderson
itzul.: Amaia Astobiza / I?igo Roque
Irati Majuelo
Hitzak palmondo
Silvia Federici
itzul.: Amaia Astobiza
Nagore Fernandez
Altxa, hildakoak
Fred Vargas
itzul.: Be?at Irastorza
Ainhoa Aldazabal Gallastegui
Alderdi komunistaren manifestua
Karl Marx / Friedrich Engels
itzul.: Xabier Kintana
Aritz Galarraga
Independentzien eguzkiak
Ahmadou Kourouma
itzul.: Aiora Jaka
Jon Jimenez
Bortxaketa
Joyce Carol Oates
itzul.: Xabier Olarra
Ibon Ega?a
2024 Martxoa
Maria Barbal
Adiskide eskoziarrari
2024 Otsaila
Mildred Kiconco Barya
Lurraren orbainak
Sarah Kane
Zartatua/Psikosia 4.48
2024 Urtarrila
Jose Maria Arguedas
Pongoren ametsa
Antelme / Farrokhzad
Errepresiopeko hitzak
2023 Abendua
2023 Azaroa
Mosab Abu Toha eta Adania Xibli idazle palestinarrak euskarari ekarriak
2023 Urria
Gabriel Arestik euskaratutako Internazionala osorik
2023 Iraila
Jon Beistegik euskarari ekarritakoak
Chopin eta Mansfield
Narrazioak
Ho Chi Minh
Gartzelako egunkaria
2023 Abuztua
2023 Uztaila
David Albahari
G?tz eta Meyer (zatia)