Saint-Paul-Roux
poeta asasinatuaren

oroitzapenetan

 

 

 

      Aparatu militarraren hedatze handia izan zen aurretik. Lehenik, bi soldadu soil, biak ilehoriak oso, kankailua eta argala bata, karratua, hargin eskuekikoa bestea. Etxeari begiratu zioten, sartu gabe. Gero azpiofizial bat etorri zen. Soldadu soil kankailuak laguntzen zion. Hitz egin zidaten, beren ustez frantsesa zen zerbaitean. Ez nuen hitz bat bera ulertu. Halere gela libreak erakutsi nizkien. Pozik ziruditen.

      Hurrengo goizean, auto militar deskapotable bat, grisa eta eskerga, lorategian sartu zen. Gidariak eta soldadu gazte mehe, ilehori eta irribarretsu batek atera zituzten bi kutxa eta tela grisean bilduriko fardel lodi bat. Gela zabalenera igo zuten guztia. Autoa berriz joan zen, eta ordu batzuk geroago zaldien trosta hotsa entzun nuen. Hiru zaldun agertu ziren. Haietako bat zalditik jaitsi, eta harrizko eraikin zaharra ikuskatzera joan zen. Itzuli zen eta denak, gizonak eta zaldiak, lantegi gisa baliatzen dudan aletegian sartu ziren. Gero ikusi nuen nire zurgin mahaiko estoka bi harriren artean sartu zutela, murruko zulo batean, soka bat lotu ziotela estokari, eta zaldiak sokari.

      Bi egunez ez zen gertatu beste ezer. Ez nuen beste inor ikusi. Zaldunak goizean goiz ateratzen ziren beren zaldiekin, iluntzean itzularazten zituzten, eta sabaian egiten zuten lo, berek hornituriko lastoaren gainean.

      Gero, hirugarren eguneko goizean, auto eskerga itzuli zen. Gizon gazte irribarretsuak kutxa zabala bizkarrean kargatu zuen eta gelara eraman zuen. Berehala bere zorroa hartu zuen, zeina aldameneko gelan utzi baitzuen. Jaitsi zen eta, nire ilobari frantses egokian mintzatuz, maindireak eskatu zituen.

 

 

 

      Nire iloba joan zen irekitzera, atean jo zutenean. Kafea zerbitzatu berria zidan, iluntzero bezala (kafeak lo harrarazten dit). Gelaren hondoan eseria nengoen, ia itzalean. Ateak lorategira ematen du, maila berean dagoena. Etxearen ibilbide osoan baldosa gorrizko oinbidea dago, oso erosoa euria egiten duenean. Urratsak entzun genituen, takoien hotsa lauzan. Ilobak begiratu egin zidan eta taza pausatu zuen. Nik eskuetan atxiki nuen nirea.

      Iluna zen, ez hotz handirik; azaro hura ez zen oso hotza izan. Silueta eskerga ikusi nuen, kapela laua, euritakoa sorbalden gainean kapa bat bezala.

      Nire ilobak ireki zuen atea eta isilik gelditu zen. Ate irekia hormaren kontra utzi zuen, bera ere hormaren kontra zegoen, ezeri begiratu gabe. Ni kafea edaten ari nintzen, hurrupa txikietan.

      Ofizialak, atean, esan zuen: “Mesedez”. Bere buruak agur laburra egin zuen. Bazirudien isiltasuna neurtzen ari zela. Gero sartu egin zen.

      Kapak labain egin zuen besoetako batean, militarren eran egin zuen agur eta kapela kendu zuen. Nire ilobarenganantz itzuli zen, diskretuki egin zuen irribarre bularraldea pixka bat makurtuz. Gero, aurrez aurre begiratu zidan eta erreberentzia serioagoa egin zidan. Esan zuen: “Nire izena Werner von Ebrennac da”. Denbora izan nuen oso zalu pentsatzeko: “Izena ez da alemaniarra. Etorkin protestanteen ondorengoa?”. Gehitu zuen: “Sentitzen dut”.

      Azken hitza, herrestan esana, isiltasunean erori zen. Nire ilobak atea itxi zuen eta paretari bizkarrez jarria segitzen zuen, aurrera finko begira. Ni ez nintzen zutik jarri. Poliki utzi nuen nire taza harmoniumaren gainean, eta eskuak gurutzatu eta zain geratu nintzen.

      Ofizialak errepikatu zuen: “Hau berez zen beharrezkoa. Ahal izatera saihestuko nuen. Pentsatzen dut nire ordenantzak ahal duen guztia egingo duela zure lasaitasunerako”. Zutik zegoen gelaren erdian. Ikaragarria zen eta mehe-mehea. Besoak jasoz gero, solibak ukituko zituen.

      Bere burua apur bat aurrera makurtua zen, lepoa sorbalden gainean ez, baizik eta bularra hasten den tokian sortua balitz bezala. Ez zen konkortua, baina hala ematen zuen. Bere aldaka eta sorbalda estuak izugarriak ziren. Begitartea ederra zuen. Gizon itxurakoa zen eta bi sakonune handik markatzen zioten masailen luzera osoa. Ez zitzaizkion begiak ikusten, bekainek jaurtiriko itzalean ezkutatzen baitziren. Argiak iruditu zitzaizkidan. Ileak horailak eta malguak, atzerantz boteak, argi armiarmaren pean leun-leun distiran.

      Luzatzen zen isiltasuna. Gero eta lodiago bihurtzen ari zen, goizeko lainoa bezala. Lodia eta geldia. Nire ilobaren gelditasunak, nireak ere dudarik gabe, astuntzen zuen isiltasun hori, berunezko bihurtzen zuen. Ofiziala bera, nahasita, geldirik zegoen, harik eta, azkenean, bere ezpainetan irribarre bat sortzen ikusi nuen arte. Bere irribarrea seriosa zen eta inongo ironia arrastorik gabea. Jestu bat zirriborratu zuen eskuaz, zeinaren esanahiak ihes egin baitzidan. Bere begiak nire ilobarengan pausatu ziren, zurrun eta zuzen zirauena, eta nik neronek ikusi ahal izan nuen nahierara soslai indartsua, sudur irtena eta mehea. Ikusi nuen, ezpain erdi irekien artean, urrezko hortz bat distiratzen. Baztertu zituen, azkenean, begiak, eta supazterreko suari begiratu zion eta esan zuen: “Estimu handia sentitzen dut beren aberria maite duten pertsonen aldera”. Bat-batean goratu zuen burua eta begiak landatu zituen leiho gaineko aingeru zizelkatuan. “Igoko nintzateke nire gelara orain”, esan zuen. “Baina ez dakit bidea”. Nire ilobak eskailera txikira ematen duen atea ireki zuen eta mailak igotzen hasi zen, ofizialari behako bat egin gabe, bakarrik balego bezala. Ofizialak jarraitu zion. Orduan ikusi nuen zango bat zurruna zuela.

      Gelaurrea zeharkatzen entzun nituen, alemaniarren urratsek durundi egiten zuten korridorean, ozen eta ahul aldizka, ate bat ireki zen, ondoren berriro itxi. Nire iloba itzuli egin zen. Taza berrartu eta kafea hartzen jarraitu zuen. Nik pipa piztu nuen. Isilik gelditu ginen minutu batzuetan. Esan nuen: “Jainkoari esker, itxura egokia du”. Ilobak sorbaldak jaso zituen. Belusezko nire jaka bere belaunetara erakarri zuen eta bukatu zuen josten hasia zen pieza ikusezina.

 

 

 

      Hurrengo goizean, sukaldean gosaria hartzen ari ginenean jaitsi zen ofiziala. Beste eskailera batek eramaten du hara eta ez dakit alemaniarrak entzun zigun ala ustekabean hartu zuen bide hori. Alartzean geratu eta esan zuen: “Oso gau ona pasa dut. Nahi nuke zuek ere ona pasatu izana”. Irribarrez begiratzen zion gela zabalari. Egur gutxi eta are ikatz gutxiago genuenez, berriro pintatu nuen, zenbait altzari hara eramanak genituen, kobrezko trepetak eta aspaldiko platerak, gure bizitza gela hartara mugatzeko neguan. Hura aztertzen ari zen, eta bere hortz oso zurien ertza ikusten zen distiratzen. Ikusi nuen bere begiak ez zirela urdinak, uste nuen bezala, baizik eta urre-koloreak. Azkenean, gela zeharkatu zuen eta lorategi aldeko atea ireki zuen. Bi urrats eman zituen eta buelta eman zuen begiesteko gure etxe luze baxua, mahats sareez estalia, gaztaina-koloreko teila zaharrekikoa. Bere irribarrea nasaiki ireki zen.

      —Zuen alkate zaharrak esan zidan gazteluan ostatatuko nintzela —esan zuen, eskuaren atzealdeaz seinalatuz zuhaitz biluziek ikusten uzten zuten eraikin handinahia, muinoan apur bat gorago zegoena—. Zorionak emango dizkiet nire gizonei nahasi direlako. Gaztelu hau askozaz ederragoa da.

      Ondoren, atea itxi zuen, agurtu gintuen beiren zehar eta joan egin zen.

      Iluntzean itzuli zen, bezperako ordu berean. Kafea hartzen ari ginen. Atea jo zuen baina ez zuen itxaron ilobak ireki arte. Berak ireki zuen: “Beldur naiz eragozten dizuedala”, esan zuen. “Nahiago baduzue sukaldetik pasatuko naiz. Horrela giltzaz itxi dezakezue ate hau”. Gela zeharkatu zuen eta une batez gelditu zen, eskua heldulekuan, erretokiaren txokoei begira. Azkenean apur bat makurtu zuen bularraldea. “Gau ona opa dizuet”, eta atera egin zen.

      Ez genuen inoiz atea giltzaz ixten. Ez nago batere ziur hori egiteko arrazoiak oso argiak edo oso garbiak ote ziren. Esan gabeko adostasun batez erabaki genuen, ilobak eta nik, ezer ez aldatzea gure bizitzan, ezta xehetasun txikiena ere; ofizialik ez balitz bezala; mamu bat balitz bezala. Baina litekeena da beste sentimendu bat nahastea nire bihotzean nahi horri buruz: ezin dut iraindu gizon bat sufritu gabe, nahiz nire etsaia izan.

      Denbora luzez —hilabete baino gehiago— eszena bera errepikatu zen egunero. Ofizialak atea jotzen zuen eta sartzen zen. Hitz batzuk esaten zituen eguraldiaz, tenperaturaz, edo gorabehera bereko beste gairen batez; esaldi horien nolakotasun komuna zen ez zutela erantzunik eskatzen. Apur bat berandutzen zen beti ate txikiaren alartzean. Ingurura begiratzen zuen. Irribarre arin-arin batez adierazten zuen azterketa horrek, antza, ematen zion plazera, egunero azterketa bera eta plazer bera. Bere begiak nire ilobaren soslai makurtu eta ezinbestez zorrotz eta soraioan gelditzen ziren, eta azkenean begirada besteratzen zuenean ziur nengoen irakur nezakeela begirada hartan onarpen irribera moduko bat. Ondoren “gau ona opa dizuet” esaten zuen makurtuz, eta atera egiten zen.

      Gauzak tupustean aldatu ziren arrats batean. Kanpoan elur busti xehe bat ari zuen, ikaragarri hotz eta hezea. Ni sutondoan subil lodiak errearazten ari nintzen, horrelako egunetarako gordetzen nituenak. Nire nahia gorabehera, ofiziala imajinatzen nuen, han kanpoan, hona sartzean izango zuen itxura blaitua. Baina ez zen etorri. Etorrera ordua aise igaroa zen, eta gogaitzen ninduen aitortu beharrak berak betetzen zituela nire gogoetak. Iloba geldiro trikotatzen ari zen, artatsuki.

      Azkenean urratsak entzun ziren. Baina gela barrutik zetozen. Ezagutu nuen, hots desorekatuagatik, ofizialaren ibilera. Beste atetik sartu zela konturatu nintzen, bere gelatik zetorrela. Zalantzarik gabe ez zuen agertu nahi izan gure aurrean uniforme blaitu eta dotoretasun gabekoaz: aldatu egin zen aldez aurretik.

      Urratsek —bat sendoa, bat ahula—, eskailera jaitsi zuten. Atea ireki zen eta ofiziala azaldu zen. Zibilez jantzia zegoen. Galtzak flanela gris sendozkoak ziren, tweed altzairu-kolore urdinekoa jaka, gaztaina kolore bero bateko puntuz bilbatua. Luzea eta zabala zen, eta dotoretasunez beteriko axolagabetasunez erortzen zen. Jakaren azpian artile lodi gordinezko jertse batek tankeratzen zuen papar mehe eta gihartsua.

      —Barka iezadazue —esan zuen—. Ez naiz bero. Oso bustia nengoen eta nire gela oso hotza da. Minutu batzuez zuen suan berotuko naiz.

      Nekez jarri zen kokoriko sutondoaren aurrean, eskuak hedatu zituen. Eskuak itzuli eta berriz itzuli ibili zen. Esan zuen: “Ondo!... Ondo!...”. Biratu zen eta suari bizkarrez jarri zen, beti kokoriko eta belaun bat besoen artean edukiz.

      —Hemengo hau ez da ezer —esan zuen—. Negua Frantzian urtaro gozoa da. Nire herrian benetan da gogorra. Oso. Arbolak izeiak dira, basoak itxiak, elurra astuna da han. Hemen arbolak meheak dira. Gaineko elurra parpaila da. Nire herriak zezena gororarazten du, zezen mozkote eta ahaltsua, bizitzeko bere indarraren premia duena. Hemen izpirituak agintzen du, gogoeta sotil eta poetikoak.

      Bere ahotsa motela zen, oso tinbre gutxikoa. Azentua arina zuen, kontsonante gogorretan soilik markatua. Oro har hartuta, marmar nahiko kantaria zirudien.

      Jaiki egin zen. Tximinia altuaren atalburuan bermatu zuen besaurrea, eta esku gainean bekokia. Hain zen handia non apur bat makurtu behar baitzuen; nik ez nuen hura joko buru gainarekin ere.

      Aski denbora luzea egon zen mugitu gabe eta mintzatu gabe. Nire ilobak bizitasun mekaniko batez trikotatzen zuen. Ez zituen begiak harengana zuzendu, ezta behin ere. Ni erretzen ari nintzen erdi etzanda nire besaulki handi gurian. Pentsatu nuen gure isiltasunaren astuntasuna ezingo zela astindu. Gizona guri agur esan eta joango zela.

      Baina marmar motel kantaria berriro goratu zen, ezin da esan isiltasuna hautsi zuenik, areago zen handik sortua balitz bezala.

      —Beti maite izan dut Frantzia —esan zuen ofizialak mugitu gabe—. Beti. Haur bat nintzen beste gerran, eta orduan pentsatzen nuena ez da kontuan hartzekoa. Baina gero beti maite izan dut. Baina urrundik. Urruneko Printzesa bezala. —Etenaldi bat egin zuen, serioski hau esan aurretik—: Nire aitarengatik.

      Itzuli egin zen eta, eskuak bere jakaren sakeletan, tximiniaren aldamen batean bermatu zen. Bere buruak doi bat jotzen zuen erlaitza. Noizbehinka geldiro igurzten zuen okzipitala, oreinen mugimendu natural batez. Bazen besaulki bat han, hurbil-hurbil. Ez zen eseri. Azken eguna arte ez zen inoiz eseri. Guk ez genion eskaini, eta berak ez zuen ezer egin, inoiz, familiartasuna adieraz zezakeenik.

      Errepikatu zuen:

      —Nire aitarengatik. Abertzale handia zen. Gerra galtzea min bortitza izan zen beretzat. Halere maite zuen Frantzia. Laket zuen Briand. Sinesten zuen Weimarreko Errepublikan eta Briandengan. Oso zen bihoztuna. Esaten zuen: “Batuko gaitu, senar eta emazte bezala”. Pentsatzen zuen eguzkia azkenean goitituko zela Europaren gainean...

      Mintzatzean ilobari begiratzen zion. Ez zion begiratzen gizon batek emakume bati begiratzen dion bezala, baizik eta estatua bati begiratzen zaion bezala. Eta egiatan, estatua bat zen benetan. Estatua bizidun bat, baina estatua bat.

      —... Baina Briand garaitua izan zen. Nire aitak ikusi zuen zuon Burges Handi ankerrek gidatzen zutela oraindik Frantzia, zuon de Wendel, zuon Henry Bordeaux eta zuon mariskal zaharra bezalako jendeek. Esan zidan: “Ez duzu inoiz joan behar Frantziara, hara botadun eta kaskodun joan ahal izan baino lehen”. Agindu behar izan nion, hil zorian baitzen. Gerra hastean Europa osoa ezagutzen nuen, Frantzia izan ezik.

      Irribarre egin eta esan zuen, azalpen bat balitz bezala:

      —Musikaria naiz.

      Subil bat hondoratu zen, brasak sutondotik at atera ziren biraka. Alemaniarra makurtu zen, brasak pintzekin bildu zituen. Jarraitu zuen :

      —Ez naiz jotzailea; musika konposatzen dut. Hori da nire bizi guztia, eta, hortaz, itxura bitxia da niretzat neure burua gerra gizon gisa ikustea. Halere ez dut gerra hau deitoratzen. Ez. Uste dut gauza handiak aterako direla hortik...

      Berriz altxatu zen, atera zituen eskuak sakeletatik eta erdi jasoak eduki zituen.

      —Barka iezadazue: min egin dizuet agian. Baina esan dudana gogotik pentsatzen dut. Frantziari diodan maitasunagatik pentsatzen dut. Gauza handiak aterako dira hortik Alemaniarentzat eta Frantziarentzat. Pentsatzen dut, aitak bezala, eguzkiak distiratu egingo duela Europaren gainean.

      Bi urrats egin zituen eta bularraldea makurtu zuen. Iluntzero bezala esan zuen: “Gau ona opa dizuet”. Gero atera egin zen.

      Isilik bukatu nuen nire pipa. Eztul egin nuen pixka bat eta esan nuen: “Gizagabea da agian, hitz bakar baten limosna xumea ukatzea berari”. Ilobak begitartea goititu zuen, oso gora altxatu zituen bekainak, begi distiratsu eta amorratuen gainean. Ia apur bat gorritzen nintzela sentitu nuen.

 

 

 

      Egun horretatik aurrera, bere bisitak bestelakoak izan ziren. Oso gutxitan baino ez genuen ikusi uniformea soinean zuela. Lehenik aldatu egiten zen eta gure atean jotzen zuen berehala. Guri etsaiaren uniformea ikustea saihesteko al zen? Edo hura ahantzaraz genezan, bere itxurara ohi gintezen? Bi gauzak, dudarik gabe. Jotzen zuen atea eta sartzen zen erantzunaren zain egon gabe, zeina bai baitzekien ez geniola emango. Naturaltasun xaloenaz egiten zuen hori, eta suan berotzera etortzen zen, hori baitzen bere etorreraren aitzakia jarraikia, aitzakia bat ez bera ez gu engainatzen ez gintuena, eta zeinaren izaera erosoki konbentzionala ez baitzen ezkutatzen ere saiatzen.

      Ez zen inondik ere iluntzero etortzen, baina ez dut gogoratzen iluntze bakar bat hitz egin gabe utzi gintuenik. Suaren aurrean makurtzen zen, eta garraren beroari bere buruaren zatiren bat eskaintzen zion bitartean bere ahots xuxurlaria emeki goititzen zen, eta arrats horietan guztietan ezin bukatuzko monologo batean jardun zuen bere bihotzean bizi ziren gaiez —bere herria, musika, Frantzia—; zeren inoiz ez zen saiatu gugandik lortzen ez erantzun bat, ez baiezko bat, ez begirada bat ere. Ez zen luzaz mintzatzen, inoiz ez lehen iluntzean baino luzeago. Esaldi batzuk ahoskatzen zituen, noizbehinka isilaldiek hautsiak, noizbehinka otoitz baten jarraitutasun monotonoarekin kateatuak. Batzuetan, geldi tximiniaren kontra, kariatide bat bezala, beste batzuetan hurbilduz, jarduna eten gabe, objektu batera, hormako irudi batera. Gero isildu egiten zen, makurtzen zen eta gau ona opa zigun.

      Behin batean (bere bisitaldien lehen egunetan izan zen) esan zuen:

      —Non dago nire etxeko suaren eta honen arteko aldea? Egurra, garra, tximinia antzekoak dira segurki. Baina ez argia. Hori, argitzen dituen objektuen, erretzeko gela honetako bizilagunen, altzarien, hormen, apaletako liburuen... araberakoa da.

      “Zergatik dut hain gogoko gela hau?”, esan zuen pentsakor. “Ez da hain ederra, barka!...”. Barre egin zuen: “Esan nahi dut: ez da museoko pieza bat... Zuen altzariak, inork ez luke esango: begira zer gauza miragarriak... Ez... Baina gela honek arima du. Etxe guztiak arima du”.

      Liburutegiko apalen aurrean zegoen. Bere hatzek liburuen bizkarrak jarraitzen zituzten fereka arin batez.

      —Balzac, Barrès, Beaumarchais, Boileau, Buffon... Chateaubriand, Corneille, Descartes, Fénelon, Flaubert... La Fontaine, France, Gautier, Hugo... Zer aukera! —esan zuen barre arin batez eta burua higituz—. Eta H letrara baino ez naiz heldu!... Ez Molière, ez Rabelais, ez Racine, ez Pascal, ez Stendhal, ez Voltaire, ez Montaigne, ez gainerako guztiak —jarraitzen zuen liburuen luzeran hatza astiro lerratzen, eta noizbehinka ezin sumatuzko “Ha!” bat uzten zuen itzurtzen, noiz ere, uste dut, espero ez zuen izen bat irakurtzen zuen—. Ingelesek —jarraitu zuen—, Shakespeare, dakarte gogora; Italiarrek, Dante; Espainiak, Cervantes; eta guk, berehala, Goethe. Gero, bila hasi behar. Baina esaten bada: eta Frantzia? Orduan zein ateratzen da istantean? Molière?, Racine?, Hugo?, Voltaire?, Rabelais?, beste norbait? Presatzen dira, antzoki bateko sarbideko jendetza bezala dira, ez dago jakiterik nor sarrarazi lehenik.

      Itzuli zen eta esan zuen serioski:

      —Baina musikari dagokionez, orduan gurea da kontua: Bach, Haendel, Beethoven, Wagner, Mozart... zein izen dator lehenik?

      “Eta gerra egin diogu elkarri!”, esan zuen burua astiro mugituz. Tximiniara itzuli zen eta bere begi irribarretsuak nire ilobaren soslaian pausatu ziren. “Baina azkena da! Ez gara gehiago borrokatuko: ezkondu egingo gara!”. Bere betazalak zimurtu ziren, masailen azpiko sakonuneetan bi zulo markatu ziren, hortz zuriak agertu ziren. “Bai, bai”, esan zuen alaiki. Baiezko buru keinu batek errepikatu zuen baieztapena. “Saintes-en sartu ginenean”, jarraitu zuen isilaldi baten ondoren “pozik nengoen bizilagunek ongi hartu gintuztelako. Oso pozik nengoen. Pentsatzen nuen: erraza izango da. Eta gero, ikusi dut ez zela inondik ere horrela, koldarkeria zela hura”. Seriostua zen. “Mesprezatu dut jende hori. Beldur nintzen Frantziaz. Pentsatzen nuen: benetan horrelako bihurtu al da?”. Burua inarrosi zuen: “Ez! Ez. Berehala ulertu nuen; eta orain zoriontsu naiz haien begitarte gogorraz”.

      Bere begirada niregana zuzendu zen —nik neurea desbideratu nuen—, gelako zenbait puntutan gelditu zen, gero, gupidagabeki sorgor utzi zuen begitartera itzuli zen.

      —Pozik nago gizon zahar duin bat aurkitu dudalako hemen. Eta andereño isil bat. Garaitu beharko da isiltasun hori. Garaitu beharko da Frantziaren isiltasuna. Gogoko dut hori.

      Nire ilobari begiratzen zion, soslai erabat tematsu eta itxi hari, isilik eta jarraikitasun seriosarekin, non halere irribarre baten arrastoak airean baitzeuden oraindik. Ilobak sentitzen zuen hori. Apur bat gorritzen ikusi nuen, izur bat apurka markatzen bere bekainen artean. Bere hatzek apur bat bizikiegi, idorregi tiratu zuten orratza, haria eteteko arriskuan.

      —Bai —jarraitu zuen ahots geldi marmartiak—, hobe da horrela. Aise hobeki. Batasun sendoak egiten ditu horrek, batasunak non bakoitzak handitasuna irabazten baitu... Bada haurrentzako ipuin bat oso polita, irakurria dudana, irakurria duzuena, jende guztiak irakurria duena. Ez dakit izenburua bera den bi herrietan. Nirean Das Tier und die Schöne du izena, Ederra eta Piztia. Eder gajoa! Piztiak bere mendean du, ahalgabe eta gatibu, eguneko ordu orotan inposatzen dio bere presentzia errukigabe eta astuna... Ederra harroa da, duina; gogorra egin da. Baina Piztia hobea da dirudiena baino. Oi!, bera ez da ongi hezia. Moldakaitza da, basa, oso trauskila ematen du Eder hain finaren aldean. Baina bihotza du, bai, arima bat du goititzeko asmoa duena. Ederrak nahi balu!... Ederra berandutzen da nahi izaten. Halere, emeki-emeki, aurkitzen du presozain gorrotatuaren begien hondoan distira bat, isla bat non otoia eta maitasuna irakur baitaitezke. Ederrak orduan gutxiago sentitzen du zango astuna, gutxiago presondegiko kateak. Ez du jada gorrotatzen, iraunkortasun horrek ukitzen du, eskua luzatzen du... Berehala Piztia itxuraldatzen da, ilaje zarpail horretan atxikitzen zuen sorginkeria haizatu da: orain zaldun biziki eder eta biziki garbia da, delikatua eta ikasia, zeina, Ederraren musu bakoitzeko, gero eta nolakotasun distirantagoek apaintzen baitute... Beren batasunak zorion goitarra eskuratzen die. Beren seme-alabak, gurasoen dohainak gehitzen eta konbinatzen baitituzte, lurrak ekarri dituen ederrenak dira...

      “Ez zaizu gogoko ipuin hori? Nik beti izan dut gogoko. Etengabe irakurtzen nuen. Negar eginarazten zidan. Nik Piztia nuen batez ere gogoko, bere pena ulertzen nuelako. Gaur egun ere hunkitzen naiz horretaz mintzatzen naizenean”.

      Isildu zen, indarrez hartu zuen arnasa, eta makurtu egin zen:

      “Gau ona opa dizuet”.

 

 

 

      Iluntze batean —nire gelara igoa nintzen tabakoaren bila—, harmoniumaren kantua goititzen entzun nuen. Hondamendia baino lehen iloba lantzen ari zen “VIII. Preludioa eta Fuga” ari zen jotzen norbait. Partitura orrialde horretan gelditu zen irekia baina, iluntze hura arte nire iloba ez zen deliberatu ariketa berririk egitera. Ariketekin berriro hasteak atsegina eta harridura eragin zituen nigan: zein barne premiak deliberaraziko ote zuen?

      Baina ez zen iloba. Ez zuen utzi bere besaulkia ez bere lana. Bere begirada nirearen bidera irten zen, deszifratu ez nuen mezu bat bidali zidan. Bularralde luzea begiztatu nuen musika tresnaren aurrean, garondo makurtua, esku luzeak, finak, zaintsuak, zeinen hatzak banako autonomo gisa higitzen baitziren teklen gainean.

      Preludioa baino ez zuen jo. Jaiki egin zen, sura bildu zen.

      —Ez dago hori baino gauza handiagorik —esan zuen bere ahots motelarekin, zeina ez baitzen xuxurla bat baino areago goititzen—. Handia?... ez da hori hitza. Gizonaz kanpo, bere haragiaz kanpo. Horrek ulertarazten digu, ez; antzeman... ez; sumatu... sumatu zer den natura... natura jainkozko eta ezin ezagutuzkoa... giza arimaren... natura... gogo-galdua. Bai: musika gizagabea da.

      Bazirudien bere pentsamendua esploratzen ari zela isiltasun gogoetatsu batean. Ezpain bat hortzikatzen ari zen emeki.

      —Bach... Alemaniarra baino ezin zitekeen izan. Gure lurraldeak izaera hori du: izaera gizagabe hori. Esan nahi dut: gizakiaren neurrikoa ez dena.

      Isilaldi bat; gero:

      —Musika hori, gogoko dut, miresten dut, betetzen nau, Jainkoaren presentzia bezala da nigan... Baina ez da nirea. Gizakiaren neurriko musika egin nahi dut nik: hori ere bide bat da egia erdiesteko. Nire bidea da. Ez nuke nahiko, ez nuke ahalko beste bat jarraitu. Hori orain dakit. Osoki dakit. Noizdanik? Hemen bizi naizenetik.

      Bizkarra eman zigun. Eskuak atalburuan bermatu zituen, hatzekin eutsi zuen bere burua, eta begitartea eskaini zien garrei besaurreen artean, kereta bateko burdin barren zehar bezala. Bere ahotsa motelago eta xuxurlariago bihurtu zen:

      —Orain Frantziaren beharra dut. Baina asko eskatzen dut: har nazan eskatzen dut. Niretzat ez da nahikoa bertan egotea atzerritar gisa, bidaiari edo konkistatzaile gisa. Orduan ez du ezer ematen, ezer hartu ezin zaionez gero. Bere aberastasuna, bere aberastasun handia ezin da konkistatu. Bere bularrean edan behar da, bere bularra eskaini behar dizu, amazko mugimendu eta sentimen batez... Badakit, jakin, hori gure esku dagoela... Baina bere esku ere badago. Beharrezkoa da Frantziak onar dezan gure egarria ulertzea, onar dezan asetzea... onar dezan guregana biltzea.

      Zutitu zen berriro, beti guri bizkarra emanez, hatzak harriari lotuak.

      —Nik —esan zuen apur bat gorago— hemen bizi beharko dut, luzaz. Hau bezalako etxe batean. Hau bezalako herrixka bateko seme gisa... Beharrezkoa izango da...

      Isildu egin zen. Guregana biratu zen. Bere ahoak irribarre egiten zuen, baina ez bere begiek, nire ilobari begira zeudenak.

      —Eragozpenak gaindituak izango dira. Zinezkotasunak beti gainditzen ditu eragozpenak.

      “Gau ona opa dizuet”.

 

 

 

      Ezin naiz oroitu, gaur egun, ehundik gorako negu iluntze haietan zehar esan zen guztia. Baina gaia ez zen askorik aldatzen. Frantziaren aurkikuntzaren rapsodia luzea zen: urrundik, ezagutu baino lehen, zion maitasuna, eta egunean-egunean haziz zihoan maitasuna, bertan bizitzeko zoriona izan ondoren sentitzen zuena. Eta, alafede, miresten nuen. Bai: ez zuela adorea galtzen. Eta ez zela inoiz izan tentatua isiltasun gupidagabea inarrosteko hizkuntza-bortizkeriaren batez... Kontrara, batzuetan, uzten zuenean isiltasunak gela inbadi eta satura zezan zokoen hondoraino, gas astun eta ezin arnastuzkoa bailitzan, berak zirudien hiruron artean erosoen zegoena. Orduan nire ilobari begiratzen zion, lehen egunetik berea zuen onarpen espresio irribarretsu eta aldi berean serios horrekin. Eta sentitzen nuen nik ilobaren arima asaldatzen, hark berak eraiki zuen presondegi hartan, ikusten nituen keinuak, zeinen artean txikiena hatzen dardara arin bat baitzen. Eta azkenean Werner von Ebrennac-ek isiltasun hori barreiatzen zuenean, eztiki eta aharrarik gabe bere ahots xuxurlariaren irazkitik, bazirudien arnasa librekiago hartzen uzten zidala.

      Bere buruaz mintzatzen zen maiz:

      —Nire etxea basoan zen, han jaio nintzen, herriko eskolara joaten nintzen, beste aldean zegoena; ez nuen etxe hura inoiz utzi harik eta Munich-era joan nintzen arte, azterketengatik, eta Salzburgora, musikagatik. Harrezkero beti bizi izan naiz han. Ez nituen gogoko hiri handiak. Ezagutu ditut Londres, Viena, Erroma, Varsovia, eta hiri alemaniarrak, noski. Ez ditut gogoko bizitzeko. Praga baino ez nuen oso gogoko, inongo beste hirik ez du hark bezainbat arima. Eta batez ere Nurenberg. Alemaniar batentzat, bihotza handitzen dion hiria da, zeren han aurkitzen baititu bere bihotzak maite dituen mamuak, Alemania zaharreko noblezia egin zutenen oroitzapena harri bakoitzean. Pentsatzen dut frantziarrek gauza bera sentitu behar dutela Chartreseko katedralaren aurrean. Orobat nabaritu behar dute, beren nahia gorabehera, arbasoen presentzia, haien arimaren grazia, haien fedearen handitasuna, eta haien adeitasuna. Patuak Chartresera gidatu ninduen. Oi! egiatan, gari helduen gainean agertzen denean, erabat urdin urrundik eta garden, materiagabea, emozioa handia da! Behinola bertara oinez, zaldiz edo orgetan etortzen zirenen sentimenduak imajinatzen nituen. Sentimendu horiek partekatzen nituen eta gogoko nituen jende horiek, nahiko nuke, bai, haien anaia izan.

      Bere begitartea ilundu egin zen.

      —Hori zaila da ulertzen dudarik gabe, Chartresera auto handi blindatu batean heltzen zen gizon baten ahotik... Baina halere egia da. Hainbat gauza higitzen baitira batera alemaniar baten, are onenaren, ariman! Eta gogotik nahiko luke haietatik senda zezaten...

      Irribarre egin zuen berriro, oso irriño arina, bere begitarte osoa mailaka argitu zuena; gero:

      —Gure etxe ondoko gazteluan bada neska gazte bat... Oso ederra eta eztia da. Nire aita oso alaituko zen harekin ezkondu izan banintz. Hil zenean ia ezkongaiak ginen; uzten ziguten ibilaldi luzeak egiten biok bakarrik.

      Itxaron zuen, jarraitu aurretik, nire ilobak hautsi berria zuen haria berriro orratzean sartu arte. Arreta handiz ari zen iloba baina orratz zuloa oso txikia zen eta zaila izan zen. Azkenean lortu zuen.

      —Egun batean —jarraitu zuen— basoan ginen. Untxiak eta urtxintxak ziztuan zihoazen gure aurrean. Lore mota guztiak zeuden —lilipak, basa hiazintoak, amariliak... Neska gaztea oihuka ari zen pozez. Esan zuen: “Zoriontsua naiz, Werner. Maite ditut, oi!, maite ditut Jainkoaren opari hauek!”. Ni ere zoriontsua nintzen. Goroldioan etzan ginen, iratzeen erdian. Ez genuen gehiago hitz egin. Begiratzen genien gure gainean izeiei kulunkatzen, txoriei adarrez adar hegaldatzen. Neska gazteak oihu txiki bat egin zuen: “O! Kokotsean ziztatu dit. Zomorro txiki zikina, moskito txiki itsusia!”. Gero esku jestu zalu bat egiten ikusi nuen. “Bat harrapatu dut, Werner! O! begira, zigortzera noa: hankak, ateratzen dizkiot, bat... gero, bestea...”. Eta horrela egin zuen.

      “Zorionez”, jarraitu zuen ofizialak, “beste galai asko zituen. Ez nuen kontzientzia ausikirik izan. Baina orobat betiko izutu nintzen alemaniar neska gazteei dagokienez”.

      Eskuen barne aldera begiratu zuen pentsakor, eta esan zuen:

      —Horrelakoak dira orobat gure gizon politikoak. Horregatik ez dut nahi izan inoiz haiekin batzea, nahiz eta nire kideak idazten zidaten: “Bat egizu gurekin”. Ez: nahiago nuen nire etxean gelditu betiere. Hori ez zen ona musikaren arrakastarako, baina hainbat okerrago: ezer gutxi da arrakasta, kontzientzia lasaiaren aldean. Eta, egiazki, ongi dakit nire lagunek eta gure Führer-ak ideia handienak eta prestuenak dituztela. Baina badakit orobat horiek hankak aterako dizkietela moskitoei bata bestearen ondoren. Hori gertatzen zaie beti alemaniarrei bakar-bakarrik daudenean: beti gauza bera errepikatzen da. Ez zein “bakartiago” Partidu bereko gizonak baino, jaun eta jabe direnean?

      “Zorionez, orain ez daude jada bakarrik: Frantzian daude. Frantziak sendatuko ditu. Eta esango dizuet: berek badakite hori. Badakite Frantziak erakutsiko diela benetan gizon handiak eta garbiak izaten”.

      Aterantz joan zen. Ahots atxikiarekin, bere buruarentzat ari balitz bezala, esan zuen:

      —Baina horretarako maitasuna behar da.

      Une batez atea irekirik eduki zuen; begitartea bizkarrerantz biraturik, nire ilobaren garondoari begiratzen zion, zeina bere lanaren gainean makurtua baitzegoen, garondoa ahul eta zurbil, nondik ileak goititzen baitziren kaoba ilunezko bihurdiketan. Gehitu zuen, deliberamendu barezko tonu batez:

      —Maitasun partekatu bat.

      Ondoren burua itzuli zuen, eta atea bere atzean itxi zen, ahots lasterrez eguneroko hitzak ahoskatzen zituen bitartean:

      “Gau ona opa dizuet”.

 

 

 

      Iritsi ziren udaberriko egun luzeak. Ofiziala azken eguzki errainuekin jaisten zen orain. Flanela grisezko galtzak eramaten segitzen zuen, baina bularraldean jertse puntuzko jaka arinago bat, artile ilunezkoa, lepo irekiko alkandora lihozko bat estaltzen zuena. Iluntze batean jaitsi zen, orri markaz itxitako liburu bat zekarrela eskuan. Besterengandik espero duzun atsegina aurretik itxuratzen duen irribarre-erdi horrek argitzen zion begitartea. Esan zuen:

      —Zuentzat jaitsi dut hau. Macbeth-eko orrialde bat da. Alajainkoa! Hau handitasuna!

      Liburua ireki zuen:

      —Amaiera da. Boterea hatzen artetik eskapatzen zaio Macbeth-i, azkenean bere anbizioaren belztasuna neurtzen dutenen atxikimenduarekin. Eskoziaren ohorea defendatzen duten jaun nobleak haren hondamen hurbilaren zain daude. Horietako batek deskribatzen ditu eroriko horren zantzu dramatikoak...

      Eta geldiro irakurri zuen, astuntasun patetikoz:

 

ANGUS:

Orain sentitzen ditu bere krimen sekretuak bere eskuetan itsasten.
Minuturo, matxinaturiko gizon bihoztunek bere fede gaiztoa erasiatzen diote.
Bere manupean daudenek beldurrari obeditzen diote, ez gehiago maitasunari.
Hemendik aitzina ikusten du bere titulua dilindan bere inguruan, erraldoi baten
soinekoa bezala flotatzen, hura lapurtu duen nanoaren gainean.

 

      Burua jaso eta barre egin zuen. Harriduraz galdetzen nion neure buruari ea ni pentsatzen ari nintzen tirano berean ari ote zen bera pentsatzen. Baina esan zuen:

      —Baina ez al da hori zuen Almirantearen gauak urduritzen bide dituena? Gizon horren erruki naiz, egiazki, zuei bezala niri ere eragiten didan mespretxua gorabehera. Bere manupean daudenek beldurrari obeditzen diote, ez gehiago maitasunari. Bereen maitasuna ez duen buruzagi bat maniki miserable bat baino ez da. Baina, baina... desira al daiteke beste ezer? Nork, ez bada beste handinahi ilun batek, onartuko zuen eginkizun hori? Bada, behar zen. Bai behar zen norbait bere aberria saltzea onar zezana, zeren, gaur —gaur eta denbora luzeko— Frantzia ezin da erori bere borondatez gure beso irekietan, bere duintasuna galdu gabe bere begien aurrean. Askotan atso estalgile higuingarriena dago batze zoriontsuenaren oinarrian.

      Liburua klaskarazi zuen ixtean, jakaren sakelan sartu zuen, eta mugimendu mekaniko batez bi aldiz jo zuen sakela hori eskuaren ahurraz. Ondoren, bere begitarte luzea adierazpide zoriontsu batek argitzen zuela, esan zuen:

      —Esan behar diet nire ostatariei, bi astez egongo naizela kanpoan. Pozten naiz Parisa joateaz. Orain dut nire baimenaren aldia, eta Parisen igaroko dut, lehen aldiz. Egun handia da niretzat. Egunik handiena da, bihotz-bihotzez espero dudan eta are ederragoa izango den beste baten zain nagoen bitartean. Jakingo dut haren zain urteak egoten, hala behar bada. Nire bihotzak pazientzia handia du.

      “Parisen, pentsatzen dut adiskideak ikusiko ditudala, zeinetako askok parte hartuko baitute zuen gizon politikoekin, gure bi herrien batasun miresgarria prestatzeko daramatzagun negoziaketetan. Horiek horrela, ezkontza horren lekukoa-edo izango naiz... Esan nahi dizuet pozten naizela Frantziagatik, zeinaren zauriak oso laster orbainduko baitira horrela, baina are gehiago pozten naiz Alemaniagatik eta neronengatik. Ez da inoiz inor profitatuko bere ekintza onaz Alemania bezainbat Frantziari itzultzean bere handitasuna eta bere askatasuna.

      “Gau ona opa dizuet”.

 

 

 

OTELO:

Itzali dezagun argi hori, berehala itzaltzeko bere biziarena

 

 

 

 

      Ez genuen ikusi itzuli zenean.

      Bagenekien hemen zela, zeren apopilo baten presentzia etxe batean seinale askok salatzen baitute, are ikusezina gertatzen denean. Baina egun askoz —astebete baino askozaz gehiagoz— ez genuen ikusi.

      Aitortuko al dut? Absentzia hark ez zidan barrena bakean uzten. Ofizialaz oroitzen nintzen, ez dakit zein puntutaraino ez nuen sentitzen damurik, ezinegonik. Ez ilobak ez nik ez genuen horretaz hitz egiten. Baina iluntzean noizbehinka entzuten genituenean goian urrats desorekatuak durundi egiten motelki, ikusten nuen ongi, ilobaren lanari bat-batean ekiteko lehia tematsuan, bere begitartea espresio aldi berean setatsu eta arretatsu batez markatzen zuten lerro arinetan, hura ere ez zegoela libre nireak bezalako gogoetetatik.

      Egun batean Kommandantur-era joan behar izan nuen, pneumatiko deklarazio arrunt batengatik. Luzatu zidaten inprimakia betetzen ari nintzelarik Werner von Ebrennac atera zen bere bulegotik. Ez ninduen berehala ikusi. Sarjentuari hitz egiten zion, mahai txiki batean eseririk, hormako ispilu garai baten aurrean. Haren ahots motel aldaketa kantariekikoa entzuten nuen eta han gelditu nintzen, jada zer eginik ez banuen ere, zergatik jakin gabe, bitxiki hunkitua, ez dakit zer korapilo askatu zain. Ispiluan bere begitartea ikusten nuen, zurbila eta tenkatua iruditzen zitzaidan. Bere begiak goititu ziren, nireen gainera erori ziren, bi segundoz elkarri begiratu genion, eta tupustean orpoen gainean biratu eta aurrez aurre gelditu zitzaidan. Bere ezpainak erdi ireki ziren eta geldiro goititu zuen esku bat, ia berehala berriz erortzen utzi zuena. Burua ezarian inarrosi zuen erabakitasun falta patetikoz, bere buruari “ez” esan balio bezala, baina begiak nigandik kendu gabe. Ondoren bularraldearen makurtze bat zirrimarrratu zuen, begiradari lurrera lerratzen utziz, eta itzuli zen, herren eginez, bere bulegora, non itxi baitzen.

      Ez nion horretaz ezer esan ilobari. Baina emakumeek felinoen igarmena dute. Iluntze osoan etengabe jaso zituen begiak bere lanetik, minuturo, niregana zuzentzeko, saiatuz zerbait irakurtzen begitarte batean zeina ni saiatzen bainintzen bere hartan edukitzen, pipari arretaz tiratuz. Azkenean, eskuak erortzen utzi zituen, nekeak hartua bezala, eta, oihala tolestuz, lotara goiz joateko baimena eskatu zidan. Bi hatz pasatu zituen emeki bere kopetan, buruko min bat haizatzeko bezala. Besarkatu ninduen, eta iruditu zitzaidan kargu hartze bat eta tristura aski astun bat irakurtzen nituela bere begi eder grisetan. Bera joan ondoren, amorru zentzugabe baten mendean sentitu nintzen: zentzugabea izateko eta iloba zentzugabe bat izateko amorrua. Zer zen tentelkeria hura guztia? Baina ezin nion neure buruari erantzun. Tentelkeria bat bazen, ongi errotua zirudien.

      Hiru egun geroago, gure tazak hustu berriak genituenean, entzun genituen sortzen, eta oraingoan ezin uka, hurbiltzen, urrats ezagunen taupada irregularrak. Tupustean gogoratu nuen neguko lehen iluntze hura, zeinean entzunarazi baitziren urrats haiek, sei hilabete lehenago. “Gaur ere euria ari du” pentsatu nuen. Bortizki ari zuen goizaz gero. Euri jarraikia eta tematsua, inguru osoa itotzen zuena eta etxearen barnealdea bera atmosfera hotz eta heze batez bainatzen zuena. Nire ilobak sorbalda estalia zuen zetazko mantelina inprimatu batez, zeinean Jean Cocteauk diseinaturiko hamar esku kezkagarrik elkar seinalatzen baitzuten nagitasunez; nire piparen ontzian berotzen nituen nik hatzak; eta uztaila zen!

      Urratsek gelaurrea zeharkatu zuten eta zurubi mailei intziri eginarazten hasi ziren. Gizona geldiro ari zen jaisten, gelditasun gero eta handiagoarekin, baina ez dudatzen duen baten moduan: borondateak proba akigarri bat sufriarazten dion norbaiten moduan. Ilobak burua altxatu eta begiratu egiten zidan; denbora horretan guztian nigan estekatu zuen duke-handi begirada garden eta gizagabe bat. Azken zurubi mailak oihu egin eta gero isiltasun luze bat gertatu zenean, nire ilobaren begirada hegaldatu egin zen, bere betazalak astuntzen ikusi nituen, bere burua makurtzen eta bere gorputz osoa besaulkiaren bizkarrari makaltasunez fidatzen.

      Ez dut uste isiltasun horrek zenbait segundoren denbora gainditu zuenik. Baina segundo luzeak izan ziren. Iruditzen zitzaidan gizona ikusten nuela, atearen atzean, hatz erakuslea goititua, jotzeko prest, atzeratzen, atzeratzen unea zeinean jotze keinu soilak etorkizuna abiaraziko baitzuen... Azkenean jo zuen. Eta ez zuen jo ez zalantzaren arintasunez, ez garaituriko herabetasunaren zakarkeriaz; hiru kolpe bete eta geldi izan ziren, atzera bueltarik gabeko erabaki baten kolpe ziur eta lasaiak. Espero nuen, bestetan bezala, atea berehala irekiko zela. Baina itxia jarraitzen zuen, eta orduan barrenaren ezinegon menderaezin batek hartu ninduen, non galderari nahasten baitzitzaion elkarren kontrako desiren duda-muda; eta nire ustez kataraten arrapalada gero eta handiagoz isurtzen ziren segundoetako bakoitzak, sentimendu horiek nahasiago eta aterabiderik gabekoago bihurtzen zituen. Erantzun behar al zen? Zergatik aldaketa hori? Zergatik espero zuen hautsiko genuela iluntze horretan isiltasun bat zeinaren gogortasun osasungarria berak, bere aurreko jarreraz, frogatu baitzuen erabat onartzen zuela? Zein ziren iluntze horretan, —iluntze horretan— duintasunaren manuak?

      Ilobari begiratu nion, bere begietan akuilagarri bat edo seinale bat harrapatzeko. Baina bere soslaia baino ez nuen topatu. Atearen heldulekuari begiratzen zion. Lehenago ere harritua ninduen duke-handien finkotasun gizagabe horrekin begiratzen zion, zurbil-zurbil zegoen, eta hortzen gainean labainduz agertu zen lerro fin zuri baten gainean ikusi nuen goiko ezpaina goititzen zela uzkurtze mingarri batean; eta nik, bat-batean agerian jarririko drama intimo horren aurrean, zeinak hain goitik gainditzen zuen nire itzulinguruen tormentu arina, azken indarrak galdu nituen. Une horretan beste bi kolpe entzun ziren —bi bakarrik, bi kolpe ahul eta laster—, eta ilobak “badoa” esan zuen ahots apal eta hain osoki etsiaz non ez bainuen gehiago itxaron eta esan bainuen ahots argiz: “Sar zaitez jauna”.

      Zergatik gehitu nuen “jauna”? Azpimarratzeko gizona nuela gonbidatzen eta ez ofizial etsaia? Edo, aitzitik, erakusteko banekiela nork jo zuen atea eta berari nintzaiola zuzentzen? Ez dakit. Axola gutxi dio. Gelditzen dena da nik “sar zaitez, jauna” esan nuela, eta bera sartu egin zela.

      Pentsatzen nuen kaleko jantzian ikusiko nuela, baina ofizial jantzian zegoen. Aise esango nuke inoiz baino areago zegoela ofizial jantzian, horrekin ulertzen bada gauza argia iruditu zitzaidala janzkera hori zeramala guri hura ikusarazteko erabaki irmoagatik. Hormaren kontra plegatu zuen atea eta zutik geratu atartean, hain zutik eta hain zurrun non ia duda egin bainuen ea aurrean nuena gizon bera ote zen, eta lehen aldiz konturatu nintzen Louis Jouvet aktorearekin zuen antzekotasun harrigarriaz. Horrela gelditu zen zenbait segundoz zutik, gogor eta isilik, oinak pixka bat berezirik eta besoak espresiorik gabe zintzilik gorputzean behera, eta begitartea hain hotz, hain bikainki soraio, non baitzirudien inongo sentimendurik ezin zela egon haren baitan.

      Baina nik, nire besaulki sakonean eseririk eta bere esku ezkerra aurpegiaren altueran nuela, esku hura ikusten nuen, esku hark nire begiak erakarri zituen eta han gelditu ziren kateatuak bezala, hark ematen zidan ikuskizun patetikoagatik, patekikoki gezurtatzen zuena gizonaren jarrera osoa...

      Egun hartan ikasi nuen esku batek ahal dizkiola, behatzen dakienari, emozioak islatu begitarte batek bezain ongi, aurpegi batek bezain ongi edo hobeto, zeren eskua areago libratzen baita borondatearen kontroletik. Eta esku horretako hatzak zabaltzen eta biltzen ziren, irekitzen eta ixten, mimikarik bizienari ekiten zioten, bitartean begitartea eta gorputz osoa higitu gabe eta zurrun zegoelarik.

      Gero begiak berpiztu egin ziren itxuraz, une batez niregana zuzendu ziren —belatz batek zelatatzen ninduela iruditu zitzaidan— begi dirdiratsuak ziren, betazal aldebanatu eta gogorren artean, betazal aldi berean zimurtu eta gogorrak, insomnioak mendean duen gizaki batenak. Ondoren ilobarengan pausatu ziren, eta han finkatu ziren.

      Eskua immobilizatu zen azkenean, hatz guztiak ahurraren kontra tolesturik eta uzkurturik, ahoa ireki zen (ezpainek “Pp” egin zuten bereiztean, kortxoa kendu zaion botila huts baten ahoak bezala) eta ofizialak esan zuen (bere ahotsa inoizkoa baino motelagoa zen):

      —Hitz larriak zuzendu behar dizkizuet.

      Nire ilobak parean zuen ofiziala, baina burua beheititu zuen. Mataza bateko artilea harilkatzen ari zen hatzen inguruan, mataza alfonbran biraka desegiten zen bitartean; lan zentzugabe hori zen segurki lan bakarra bere arreta ezeztatuari oraindik egokitzen ahal zitzaiona eta lotsa saihesten ziona.

      Ofizialak jarraitu zuen —ahalegina hain zen agerikoa non bazirudien bere biziaren truke ari zela:

      —Sei hilabete hauetan esan dudan guztia, gela honetako hormek entzun duten guztia... —asmatikoaren ahalegin batez hartu zuen arnasa, une batez bularra hantua atxiki zuen...— beharrezkoa da —arnasa hartu zuen—, beharrezkoa da ahaztea.

      Neska gazteak eskuak emeki erortzen utzi zituen gonaren magalean, non zintzilik eta bizigabe gelditu baitziren, hondartza jo duten txalupak bezala, eta emeki jaso zuen burua, eta orduan, lehen aldiz —lehen aldiz— eskaini zion ofizialari bere begi zurbilen begirada.

      Ofizialak esan zuen (ozta-ozta ulertu nion): Oh welch'ein Licht! ia xuxurla batean; eta bere begiek argi hura egiatan ezin jasan balute bezala, eskumuturraren atzean ezkutatu zituen. Bi segundo; ondoren eskua berriro erortzen utzi zuen, baina betazalak jaitsiak zituen eta harrezkero begiradak lurrera atxikiak izan zituen...

      Bere ezpainak “Pp” egin zuten eta ahoskatu zuen —ahotsa motel, motel, motela zen:

      —Gizon garaile horiek ikusi ditut.

      Gero, segundo batzuen ondoren, ahots are apalagoz:

      —Haiekin hitz egin dut.

      Eta azkenean, xuxurlan, gelditasun mingots batez:

      —Barre egin didate.

      Begiak niregana jaso zituen eta seriotasunez burua higitu zuen ezarian hiru aldiz. Bere begiak itxi ziren, ondoren:

      —Esan dute: “Ez al duzu ulertu engainatu egin ditugula?” Hori esan dute. Hitzez hitz. Wir prellen sie. Esan dute: “Ez duzu pentsatuko ergelki utziko dugula Frantzia altxatzen gure mugetan, ezta?”. Barrez hasi ziren ozenki. Bizkarrekoak ematen zizkidaten alaiki, nire itxurari begira: “Ez gara musikariak!”.

      Bere ahotsak, azken hitz horiek esatean, mespretxu ilun bat adierazten zuen, zeinak ez baitakit islatzen ote zuen besteekiko zuen sentimena, edo haien beraien hitzen tonua.

      —Orduan luzaz hitz egin dut nik suhartasun handiz. Berek “Tst! Tst!” egiten zuten. Esan dute: “Politika ez da poeten amets bat. Zergatik uste duzu egin dugula gerra? Mariskal zaharrarengatik?”. Berriro egin dute barre: “Ez gara zoroak, ez inozoak. Frantzia suntsitzeko aukera dugu, eta suntsituko dugu. Ez bere boterea soilik: baita bere arima ere. Bere arima batez ere. Bere arima da arriskurik handiena. Hori da gure lana une honetan: ez zaitez engaina, lagun maitea! Ustelarazi egingo dugu gure irribarre eta balakuekin. Altzo txakurtxoa bihurtuko dugu”.

      Isildu egin zen. Hatsanturik zirudien. Masailezurrak halako indarrez ixten zituen non ikusi bainituen masail-gainak nabarmentzen, eta zain bat, lodia eta sigi-sagatsua har bat bezain, lokiaren azpian taupadaka. Bat-batean bere aurpegiko azal osoa higitu zen, lurpeko dardara moduko batez, brisaldi batek aintzira baten azalean egiten duena bezalakoa; irakinarazten den esnearen azaleko gain gogortuko lehen burbuilak bezalakoa. Eta bere begiak nire ilobaren begi zurbil eta handituei lotu ziren, eta esan zuen, doinu apal, beti-bateko, bizi eta hertsatu batean, moteltasun abaildu batez:

      —Ez dago esperantzarik. —Eta ahots are motelago eta apalago, eta geldiago batez, bere burua torturatzeko bezala konstatazio onartezin honekin:— Esperantzarik ez, esperantzarik ez. —Eta bat-batean, ezusteko ahots gora eta sendo, eta nire harridurarako argi eta tinbre oneko batez, turuta joaldi moduko, oihu moduko batez:— Esperantzarik ez.

      Ondotik, isiltasuna.

      Barre egiten entzun nion, nik uste. Bere bekokia, oinazetu eta zimurtua, amarratze soka baten antzekoa zen. Bere ezpainek dar-dar egin zuten; gaixoaren ezpainak ziren, sukartsu eta zurbilak aldi berean.

      —Agiraka egin didate, amorru apur batekin: “Ikusi, ikusi nola maite duzun! Horra Arrisku handia! Baina sendatuko dugu guk Europa izurrite horretatik. Indargabetuko diogu pozoi hori”. Dena azaldu didate, o!, ez didate ezer utzi jakinarazi gabe. Lausengatzen dituzte zuen idazleak, baina denbora berean, Belgikan, Herbehereetan, gure tropak okupatzen dituzten herrialde guztietan, hesiak jartzen dituzte. Inongo frantses liburuk ezin ditu zeharkatu, argitalpen teknikoek izan ezik, dioptrikako eskuliburuek edo zementazio inprimakiak... Baina kultura orokorreko obrek, batek ere ez. Ezta batek ere!

      Bere begirada nire buru gainetik igaro zen, hegan eta gelako kantoiak joz gautxori galdu bat bezala. Azkenean aurkitu zuen, antza, babeslekua apal ilunenetan, Racine, Ronsard, Rousseau lerrokatzen ziren apaletan. Bere begiak han josiak gelditu ziren eta bere ahotsak errepikatu zuen, bortizkeria intziritsuz:

      —Ezta batek ere! Ezta batek ere! Inork ez! —Eta oraindik ulertu ez bagenu bezala, neurtu ez bagenu bezala mehatxuaren izugarria:— Ez soilik zuen idazle modernoak! Ez soilik zuen Péguy, zuen Proust, zuen Bergson... Baita ere gainerako guztiak! Horiek guztiak! Guztiak! Guztiak! Guztiak!

      Bere begiradak berriro korritu zituen liburuen bizkarrak, ilunantzean eztiki dirdiratzen zirenak fereka etsi bat bezala.

      —Osoki iraungiko dute garra! —egin zuen oihu—. Ez du inoiz gehiago argi horrek Europa argituko.

      Eta bere ahots sakon eta larriak dardarazi zuen nire bularraren hondoraino, oihu ustekabeko eta sarkor bat, zeinaren azken silaba herrestan baitzihoan auhen ikaratu bat bezala:

      —Nevermore!

      Isiltasuna gertatu zen berriz ere. Berriz ere, baina, aldi honetan, zein iluna eta tinkatua! Eiki, lehenagoko isiltasunen azpian —hala nola itsasoan piztien borroka uren azal geldiaren azpian— sentitzen nuen, bai, higitzen sentimendu ezkutatuen, ukatzen diren eta borrokatzen duten desiren eta pentsamenduen bizitza itsaspekoa. Baina oraingoaren azpian, ai! zapalkuntza lazgarri bat baino ez...

      Ahotsak hautsi zuen azkenean isiltasun hori. Eztia eta dohakabea zen.

      —Adiskide bat nuen. Nire anaia zen. Elkarrekin ikasi genuen. Gela berean bizi ginen Stuttgart-en. Hiru hilabete igaro genituen Nurenberg-en elkarrekin. Ez genuen ezer egiten batak bestea gabe; bere aurrean jotzen nuen nire musika; bere poemak irakurtzen zizkidan berak. Sentibera eta erromantikoa zen. Baina utzi egin ninduen. Munich-era joan zen poemak irakurtzera, lagun berrien aurrean. Berak zidan idazten etengabe ni haiekin biltzeko. Bera dut ikusi Parisen bere adiskideekin. Ikusi dut zer bihurtu duten.

      Emeki mugitu zuen burua, erreguren bati ezezko mingarri bat kontrajarri behar izan balio bezala.

      —Bera zen amorratuena! Kolera eta irria nahasten zituen. Batean karrez begiratzen zidan eta oihukatzen zen: “Pozoia da! Pozoia kendu behar zaio piztiari”. Bestean kolpetxoak ematen zizkidan urdailean, kolpetxoak bere hatz erakuslearen muturraz: “Beldur handia dute orain, a! a! beren sakelak eta sabelak galtzeko beldur dira, beren industria eta merkataritza galtzeko beldur. Horretan baino ez dute pentsatzen. Horrelakoak ez diren bakanak, balakatzen eta lokarrarazten ditugu, a! a! Erraza izango da!”. Barre egiten zuen eta begitartea erabat arrosa-koloreko bihurtzen zitzaion. “Dilista plater baten truke aldatzen dugu beren arima!”

      Werner-ek hats hartu zuen:

      —Esan dut: “Neurtu al duzue egiten duzuena? NEURTU al duzue? Esan du: "Uste duzu horrek herabetzen gaituela? Gure buruargitasuna beste ezpal batekoa da!” Esan dut: “Hortaz zigilatu egingo duzue hobi hori?, betiko?” Esan du: “Hil edo bizikoa da. Konkistatzeko aski da Indarra; menderatzeko, ez. Oso ongi dakigu armada bat ez dela gauza inor mendean hartzeko”.

      —“Baina Espirituaren prezioan!” egin nuen oihu. “Ez prezio horretan!”; “Espiritua ez da inoiz hiltzen”, esan zuen. “Errautsetatik berpizten da. Mila urtetarako eraiki behar dugu: lehenik suntsitu egin behar dugu.” Begiratzen nion. Bere begi argien hondora begiratzen nuen. Benetan ari zen, bai. Hori zen gauza izugarriena.

      Handi-handi ireki ziren bere begiak, hilketa higuingarriren baten ikuskizunaren aurrean bezala.

      —Egingo dute esaten dutena! —egin zuen oihu, sinetsi ez bagenio bezala—. Metodoarekin eta jarraikitasunarekin. Ezagutzen ditut deabru porrokatu horiek!

      Burua inarrosi zuen, belarriko mina duen txakur batek bezala. Xuxurla bat igaro zen bere hortz tinkatuen artetik, maitale engainatu baten “oi!” intziritsu eta bortitza.

      Ez zen mugitu. Geldirik jarraitzen zuen, gogor eta zuzen atartean. Besoak luzatuak, berunezko eskuak jasan beharko balituzte bezala; eta zurbil, ez argizaria bezala, baizik eta zenbait horma hondaturen igeltsua bezala: grisa, kresalezko orban zuriagoekin.

      Bularraldea astiro makurtzen ikusi nuen. Esku bat jaso zuen. Zuzendu zuen —ahurra beherantz, hatzak apur bat tolestuak— ilobaganantz, niganantz. Uzkurtu zuen, apur bat inarrosi zuen, bitartean bere begitartearen espresioa kemen basati moduko batez tinkatzen zelarik. Bere ezpainak erdi ireki ziren, eta uste izan nuen ez dakit zer aholku bero mota botatzera zihoakigula; uste izan nuen —bai, uste izan nuen matxinadarako adore emango zigula—. Baina hitz bakar bat ere ez zen atera haren ezpainetatik. Ahoa itxi egin zen eta orobat berriz ere bere begiak. Berriro zutitu zen. Bere eskuak gorputzean gora igo ziren, eta aurpegiaren altueran ezin ulertuzko joko bati lotu ziren, zeinak antza baitzuen Javako erlijiozko dantzen halako figura batzuena. Ondoren eskuekin lokiak eta kopeta hartu zituen, betazalak zapalduz hatz txiki luzatuen azpian.

      —Esan didate: “Gure eskubidea eta gure betebeharra da”. Gure betebeharra! Zorionekoa hain ziurtasun lañoz aurkitzen duena bere betebeharraren bidea!

      Bere eskuak berriro erori ziren.

      —Bidegurutzean esaten dizute: “Hartu bide hori.” —Burua inarrosi zuen—. Bada, bide hori, ez duzu ikusten gailurren altuera argitsuetara goititzen, jaisten ikusten duzu haran siniestro baterantz, hondoratzen oihan goibel baten ilunpe kirasdunetan! O, Jainkoa! Erakutsi iezadazu non den NIRE bidea.

      Esan zuen, oihu egin zuen ia:

      —Gudua da, Tenporala denaren Bataila Handia, Espirituala denaren kontrakoa.

      Finkotasun deitoragarriaz begiratzen zion leiho gainean zizelkaturiko zurezko aingeruari, aingeru estatiko eta irribarretsu, lasaitasun zerutiarrak argituari.

      Bat-batean bere espresioa gelditu egin zen, antza. Gorputzak gogortasuna galdu zuen. Bere begitartea lurrerantz makurtu zen apur bat. Jaso egin zuen:

      —Nire eskubideak baliarazi ditut —esan zuen naturaltasunez—. Fronteko dibisio batera itzultzea eskatu dut. Aitortu didate azkenean fabore hori; bihar bideari lotzeko baimena dut.

      Irribarre baten iratxoa ikusi uste izan nuen zehaztu zuenean:

      —Infernurako bideari lotzeko.

      Bere besoa ekialderantz goititu zen, zelai baztergabe haietarantz non etorkizuneko garia hilotzek bazkatuko baitute.

      Pentsatu nuen: “Hortaz, amore eman du. Horra, beraz, egiten dakiten guztia. Denek ematen dute amore. Are gizon honek.”

      Pena eman zidan ilobaren begitarteak. Ilargiaren zurbiltasuna zuen. Ezpainak, opalinazko ontzi baten ertzak bezalakoak, bereizirik zeuden, greziar maskaren keinu tragikoa zirrimarratzen zuten. Eta ikusi nuen, bekokiaren eta ileen mugan bertan, sortzen ez, jauzten baizik —bai, jauzten—, izerdizko perlak.

      Ez dakit Werner von Ebrennac-ek ikusi ote zuen. Bazirudien bere begi niniak, neska gaztearenak, txalupa urlasterrean bazterreko katebegira bezala amarratuak, lotzen zituela hari hain tinko, hain gogor batek non ezinezkoa izango baitzen hatz bat pasatzea haren begien artean. Ebrennac-ek atearen heldulekuari eutsi zion esku batez. Besteaz ate markoari eusten zion. Bere begirada apur bat ere higitu gabe, beregana erakarri zuen atea. Esan zuen —bere ahotsa bitxiki espresiogabetua zen—:

      —Gau ona opa dizuet.

      Pentsatu nuen atea itxi eta bazihoala. Ez ordea. Nire ilobari begiratu zion. Begiratu egin zion. Esan zuen —xuxurlatu zuen—:

      —Agur.

      Ez zen higitu. Erabat geldirik jarraitu zuen, eta bere aurpegi geldi eta urdurian, are geldiago eta urduriago zeuden bere begiak nire ilobaren begi irekiegi eta zurbilegiei atxikiak. Iraun zuen horrek, iraun zuen —zenbat denbora?— iraun harik eta azkenean, neska gazteak ezpainak mugitu zituen arte. Werner-en begiek distiratu egin zuten.

      Entzun nuen:

      —Agur.

      Beharrezkoa zen, hitz hura entzuteko, beraren zain egotea, baina azkenean entzun nuen. Von Ebrennac-ek ere entzun zuen, eta zuzen jarri zen, eta bere aurpegiak eta bere gorputz osoak lasaitua zirudien, bainu bizkorgarri baten ondoan bezala.

      Eta irribarre egin zuen, eta horregatik harena izan nuen azken irudia irudi irribarretsu bat izan zen. Eta atea itxi zen eta bere pausoak etxearen barrualdean itzali ziren.

 

      Joana zen, nire goizeroko esne taza hartzera jaitsi nintzenean biharamunean. Ilobak gosaria prestatua zuen, goizero bezala. Isilik zerbitzatu zidan. Isilik edan genuen. Kanpoan eguzki zurbilak distiratzen zuen ganduan zehar. Hotz handia egiten zuela iruditu zitzaidan.

 

1941eko urria