Urte hartako ekainean egun batzuk eman zituen gure finkan, beti hartu izan genuen familiakoa bagenu bezala: aita zuena eta nirea auzoak eta lagunak izanak ziren. Ekainaren bostean Frantzisko Fernando hil zuten Sarajevon. Hamaseian goizean goiz ekarri zizkiguten egunkariak. Aitak, Moskuko bat eskuan,  bulegotik jangelara egin zuen, hantxe ari ginen tea hartzen ama, ni eta hura.

      — Gerra, lagunok! Austriako Artxidukea akabatu dute Sarajevon! Gerra daukagu!

      San Pedrotan bisita ugari izan genuen —aitaren santua—, eta bazkaritan zabaldu zen harekin ezkontzekoa nintzela. Baina uztailaren hemeretzian Alemaniak gerra deklaratu zion Errusiari…

      Bisitan itzuli zen irailean, gerrara baino lehen despeditzera. Laster amaituko zela uste genuen denok orduan, eta udaberrira aldatu genuen ezkontzeko eguna. Horretan, elkar agurtzeko gaua heldu zen. Afalondoan ekarri zuten samovarra, beti bezala, ura irakiten. Lurrundu ziren beirei beha, honela esan zuen aitak:

—Udazken hau aurreratua eta hotza dator!

      Arratsalde hartan isilik egonak ginen, garrantzirik gabeko hitzen bat edo beste esanez, demaseko patxadaz, gure pentsamendu eta gure zirrara gordeak estaliz. Aitak ere gezurrezko xalotasunez aipatu zuen udazkenarena. Terrazako atera hurbildu nintzen eta zapia pasatu nuen beiran: lorategian garden ageri ziren zeru beltzean, argi biziz, izotzezko izar garbiak. Aita erretzen ari zen, aulkian zabalen zabal, begiak inora gabe zeuzkala mahaia argitzeko eskegia zegoen lanparari buruz. Ama, betaurrekoak jantzita, haren argitan ari zen kalatzen setazko kutun bat  —bagenekien zer zen—, eta horrek hunkitu eta izutu egiten gintuen aldi berean.

      —Goizean abiatzekotan jarraitzen duzu, eta ez bazkalondoan? —aitaren galdera.

      —Zure baimenarekin, goiz aterako naiz —erantzun zuen—. Pena da, baina oraindik badauzkat egiteko batzuk etxean.

      Aitak hasperen txipi bat egin zuen.

      —Nahi duzun bezala. Hala bada, ama eta biok etzatera goaz, bihar despedituko gara…

      Lana utzi, altxa eta semegaia bedeinkatu zuen amak gurutzearena eginez. Nire adiskideak muin eman zion eskuan, baita aitari ere.

      Logelara igo zirenean bakarrik geratu ginen puska batez —solitario bat amaitu nahi nuen kartetan—, hura alde batetik bestera zebilela joan-jinean.

      — Osteratxo bat eman nahi? —noizbait.

      Gero baino gero itoagoa sentitzen nintzen, eta baietz esan nion ahotsa ahul.

Sarreran zeuden berokiak janzten genituela bere pentsamenduetan sartua jarraitu zuen eta, irri gozo bat eginez, Feten bertso batzuk aipatu zituen:

 

      Zeinen hotza den udazkena!

      jantzi itzazu xala eta longaina…

 

      — Ez daukat longainik —esan nion— nola segitzen du?

      — Ez naiz oroitzen, horrelako zerbait…

 

      Beha ezazu, pinu beltzen artean

      sute bat ari da handitzen…

 

      — Sute bat?

      — Ilargiaren sorrera, noski. Udazkenak alorretan daukan zoragarriaren zer edo zer dauka poema horrek . “Jantzi itzazu xala eta longaina…”. Gure aiton-amonen garaiak… Ene, Jainkoa, ene!

      — Zer duzu?

      —Ezer ez, laztana. Azken finean, triste nagoela. Triste eta pozik, biak batean. Nola maite zaitudan, nola…

      Jantzi ginen, jangelatik terrazara jalgi, lorategira jaitsi. Hasieran hain zen trinkoa ilunpea, haren mahukari oratu nion. Gero argitu egin zuen zertxobait eta metalaren distira zuten izarrez zipriztindutako adar beltzen soslaiak nabaritu genituen. Gelditu eta etxeari so jarri zen.

      — Zeinen argi berezia, zeinen udazkenekoa, leihoetan. Bizi banaiz, ez zait inoiz ahaztuko gau hau…

      Behatu nion eta besarkatu egin ninduen Suitzako kaparen gainetik. Artilezko xala baztertu eta albora jarri nuen doi bat aurpegia, musu eman ziezadan. Eman zidan eta bekoz beko geratu zitzaidan.

      —Nolako dirdira daukazun begietan! —esan zuen—. Ez al duzu hotzik? Haizea negukoa da zeharo. Hiltzen banaute, ez ote nauzu berehala ahaztuko?

      Neure artean…

       “Eta, bat-batean, hiltzen badute benetan? Ahaztu egingo ote dut denboraren joanean? Azken batean, dena ahazten da”.

      Eta bertatiko baten erantzun nion, nire pentsamenduek izuturik:

      —Ez esan horrelakorik! Ezin izango nuke bizi zu hilda!

      Isilik geratu zen aldi bat, eta gero, eztiro:

      — Ongi, hiltzen banaute, hantxe edukiko nauzu esperoan. Zuk goza ezazu bizitza eta gero zatoz nirekin batzera.

      Malko garratzetan hasi nintzen…

      Goizean goiz alde egin zuen. Amak samatik eskegi zion bezperan jositako kutuna: bere aitak eta bere aitonak gerran eramandakoa zen, eta denok egin genion guretzearena etsipen beroan. Portxean geratu ginen, nola urruntzen zen beha, inor luzerako despeditzen dugularik beti hartzen gaituen moteltasun horretan sartuak, eta antzigarra belarretan dirdiraka, eguzkiz betea inguratzen gintuen goiz alai haren eta gure artean zegoen uztarrezin harrigarria besterik ez genuen sumatzen. Handik laster etxe hutsean sartu ginen. Gelaz gela ibili nintzen, eskuak atzean, non sartu ez nekiela, negarrez hasi behar ote nuen edo ahots gorarik kantari…

      Galitzian zuten hil —beldurgarria da hitza!— hilabeteren buruan. Hogeita hamar urte iragan dira geroztik. Luzeak egiten zaizkidan urte horietan jazo zitzaidan ederrik, eta akordura datorkit iragana esaten zaion hori, hain zoragarria, hain ulergaitza, hain urruna buruarentzat eta bihotzarentzat. Hemezortzigarrenaren udaberrian, gurasoak hilak nituela, Moskun bizi nintzen ni, Smolensk merkatuan postua zeukan emakumezko baten sotoan, eta atertu gabe egiten zidan burla “Andere txit gorena, bizirik onena!” Nik ere egiten nituen neure nolabaitekoak, beste anitzek bezala orduan: larruzko kapelua luze eta longaina askatua zekartzaten soldadu haiei saltzen nizkien geratzen zitzaizkidan pizarrak, eraztunen bat, gurutzetxoren bat edo sitsak jandako leporen bat, eta orduan ezagutu nuen —ez dakit zer eskaintzen nuela azoka inguruan, Arbat izkinan— bihotza noble eta ezin zabalagoa zeukan gizon bat, erretreta hartutako militar urtetsua. Harekin ezkondu nintzen luzamendu handirik gabe eta apirilean Ekaterinodarren geunden. Bere iloba etorri zen gurekin, hamazazpi bat urteko mutila, gogozko soldaduak zeuden lekura nahi baitzuen. Bi aste behar izan genituen iristeko. Ni nekazariz mozorrotua nindoan, laptiak oinetan, eta berak kosako zamarra maiztu bat zekarren, bizarra hazia, beltza eta iletxo urdinduz zipriztindua. Bi urte luze eman genituen Donen eta Kubanen. Neguan, urakana geneukan egun batean, Novorosisketik Turkiarako ontzia hartu genuen iheslari mordo batekin. Bidaian senarra tifusak eraman zidan, itsas zabalean ginela. Galera harekin, munduan neuzkan hurbilekoak hiru baino ez ziren: senarraren iloba, haren emazte gaztea eta alabatxoa, zazpi hilabeteko haurra. Baina ilobak, Wrangelen tropekin batzearren, Krimeara jo zuen emaztearekin, haurra nire kontu utzita. Han desagertu bide ziren ezein berririk eman  gabe. Luzaz bizi izan nintzen Konstantinoplan nirea eta haurrarena irabaziz lanik gogor eta zikinenean. Ondoren, beste hainbat bezala, non ez ote nintzen egon bilobarekin? Bulgaria, Serbia, Bohemia, Belgika, Paris, Niza… Haurra neska heldua da egun, Parisen geratu zen, guztiz frantsestua, oso polita da eta bost axola zaio amona. Madalainetik hurbil egiten du beharra konfiteria batean, eta zilarrezko azkazalak dituzten eskutxo zainduekin paper satinatuan bildu eta listari urreztatuekin lotzen ditu bonboi kutxak. Nizan bizi naiz orain, Jainkoak nahi duenarekin… Nizan 1912an egon nintzen aurrenekoz. Nola sumatu, egun zoriontsu haietan, zer izango zen hiri hau niretzat?

      Beraz, hura hilda ere bizirik iraun nuen, sukarraldi batean ezin izango nukeela esanagatik. Baina, geroztik gertatu izan zaizkidanak oroitzean, beti hauxe galde: zer egon da, azken batean, nire bizitzan? Eta arrapostua: udazken hotzeko gau hura, besterik ez. Gertatu ote zen inoiz? Bai, gertatu zen. Horra nire bizitzan gertatu zen guztia: gainerakoa ikusi nahiago izango ez nukeen ametsa da. Sinetsia nago, bihotzez sinetsia han daukadala esperoan, gau hartan bezain gazte eta maitale. “Zuk goza ezazu bizitza eta gero zatoz nirekin batzera…” Bizi izan naiz, gozatu izan dut, eta laster batuko naiz harekin.